Leesimpressies
Andras Forgach: De akte van mijn moeder
- Nr. 6 - 2019
- Het boek van Andras Forgach laat zich in een enkele zin samenvatten. Een man ontdekt na het overlijden van zijn moeder dat zij informant is geweest van de veiligheidsdienst en daarbij ook informatie verstrekt heeft over haar eigen familie. Dat is een onthutsende constatering. Forgach heeft het niet bij die ene zin gelaten maar de pijnlijke kwestie opgerekt tot meer dan 300 bladzijden. Er blijven immers na die naakte mededeling voldoende onbeantwoorde vragen over. Waarom heeft zijn moeder dat gedaan? Wat heeft zij precies gedaan? Hoe kwam Forgach dit gegeven op het spoor? Welke gevolgen heeft deze wetenschap in het leven van de zoon? De lezer krijgt antwoorden voorgeschoteld al wordt de een bevredigender afgewikkeld dan de ander. De roman laat zien dat de Hongaarse dictatuur in de tweede helft van de vorige eeuw mensen onder druk tot verwerpelijk gedrag aanzette, inclusief verraad van de eigen dierbaren, maar tegelijk dat het kwaad ook een andere kant heeft. Verbijstering en relativering. Was moeder een informant of een verklikker? Het eerste woord is een neutrale aanduiding, het tweede impliceert een negatief waardeoordeel. Wat is voor de zoon de beste strategie voor het vervolg van zijn leven? Boosheid of inlevingsvermogen. Moeder kon heel liefdevol zijn.
Ooit mocht ik in de aanloop naar een nieuwe baan een screening door de Nederlandse veiligheidsdienst ondergaan. Een interview maakte deel uit van de procedure. Dat leidde tot een tocht door mijn verleden. Mijn rechtenstudie werd in enkele seconden afgedaan. Mijn sociologiestudie vereiste een uitvoeriger beschouwing. Aan welke demonstraties had ik deelgenomen? Was mij tijdens verschillende vakanties in het Oostblok iets bijzonders opgevallen? Had iemand mij ooit aangesproken en om een ogenschijnlijk onschuldig document gevraagd bijvoorbeeld een interne telefoonlijst? Het eind van het interview bevatte de aansporing om mij vooral tot de dienst te wenden mocht ik toevalligerwijs in aanraking komen met verdachte omstandigheden. Dichter dan dat ben ik nooit gekomen bij het functioneren van onze veiligheidsdienst. Wel bleef de indruk achter dat het rekruteren van nieuwe agenten een geleidelijk proces is. Het begint met een vriendelijk verzoek om een niemendalletje dat al snel overgaat in een positie die geen weg terug kent. Dat glibberige pad is terug te zien in de geschiedenis van moeder Forgach. Wel was er bij haar een stevige ideologische voedingsbodem. Zij was overtuigd communist en fel tegenstander van het imperialisme. De invalshoek van de veiligheidsdienst bij het rekruteren van nieuwe medewerkers maakt De akte van mijn moeder inzichtelijk. Er zijn twee opties. Het betreft uiteraard in beide gevallen een hachelijke stap met een zeker afbreukrisico. Mocht de beoogde kandidaat niet ontvankelijk blijken dan riskeert de dienst in opspraak te komen wanneer de afwijzer op de trom gaat slaan.
De ene was onheilspellend, de andere joviaal van aard. Bij de ene schuilde er dreiging achter de woorden, grijze stormwinden in de verte, mogelijk een belemmering van een carrière, terwijl de andere juist prima uitzichten en zekerheden deed vermoeden, een rozige dageraad aan de horizon
Het gezin Forgach bestaat uit moeder Bruria, vader Marcell, twee zonen, een dochter en een stiefdochter. De joodse ouders hebben elkaar in Palestina leren kennen. Van het zionisme moeten zij niets hebben. Bruria, in de dossiers mevrouw Papai geheten, kan een extra centje best gebruiken. Haar man heeft door de Holocaust zijn hele familie verloren en is geestelijk steeds meer een wrak geworden. Achteraf valt te construeren dat ook hij, meneer Papai, voor de veiligheidsdienst moet hebben gewerkt maar daar zijn geen documenten van beschikbaar die als bewijs kunnen dienen. Een deel van de bezigheden van mevrouw Papai is redelijk onschuldig. Zij vertaalt Hebreeuwse teksten. Bijkomend voordeel voor haar is dat zij door haar dienstverlening makkelijk aan visa kan komen om haar uitgebreide Israëlische familie te bezoeken. De contacten tussen informant en dienst vinden meestal plaats onder een maskerade van vriendschappelijkheid op een aangename locatie bijvoorbeeld een populair koffiehuis. Als mevrouw Papai zestig wordt, krijgt zij van de dienst een geborduurd tafelkleed en een bos bloemen. De onschuld is ver gepasseerd als mevrouw Papai in de gaten krijgt dat de dienst de woning van haar zoon, die veel dissidenten over de vloer krijgt, vol hangt met afluisterapparatuur. Dit gebeurt onder het mom dat een woning aan de overzijde in de gaten moet worden gehouden.
Het eind van het boek, ongeveer een derde deel, heeft een ander karakter. Moeder is in 1985 overleden en de zoon hoort bij toeval dat moeder informant is geweest. Hij krijgt inzage in de documenten. De muur is gevallen en het communisme is begraven. Het eerste deel van het boek heeft veel weg van een roman. Forgach beeldt zich in hoe dingen verlopen zijn waar hij niet bij aanwezig is geweest. Het laatste deel heeft mee een documentaire karakter. Door het hele boek heen zijn documenten ontleend aan de veiligheidsdienst afgedrukt. Enerzijds geven deze stukken het boek een authentiek karakter maar in het laatste deel zijn zij beslist oververtegenwoordigd te meer daar de stukken soms niet veel meer dan huishoudelijke mededelingen bevatten. Er had best wat meer informatie mogen zijn over de consequenties van de geschiedenis voor Forgach zelf, zijn broer, zus en stiefzus. De documenten worden via de toepassing door Andras Forgach meer schuilplaats dan illustratie.
