Leesimpressies
Daniel Kahneman: Ons feilbare denken
- Nr. 15 - 2012
- Iedereen maakt dagelijks keuzes en neemt besluiten. Doen we dat verantwoord of slaan we vooral de plank mis. Emeritus hoogleraar psychologie Daniel Kahneman heeft decennia lang deze problematiek bestudeerd en heeft die kennis samengebracht in een rijk gevuld boek. Zijn conclusie is dat we bij beslissingen die we nemen vatbaar zijn voor diverse fouten. Vaak zijn onze redeneringen gebaseerd op drijfzand doordat ze stoelen op een willekeurige presentatie van gebeurtenissen. We nemen die willekeur gemakzuchtig aan als een juiste weergave van de werkelijkheid en nemen vervolgens de verkeerde afslag. Kahneman verheldert de vertekeningen waaraan we ons vrijwillig onderwerpen en schetst bovendien waarom we dat doen. In de inleiding van zijn boek beweert hij te mikken op de gesprekken bij het koffieapparaat. Daar vindt de grote uitwisseling van opvattingen plaats en maken de feilbare standpunten hun opwachting. Nu is veel van wat er bij het koffieapparaat gewisseld wordt tamelijk onschuldig. Het treurige in het gelijk van Kahneman is dat we bij belangrijke kwesties net zo hard de mist in gaan. Het lezen van Ons feilbare denken is daarom een nuttige bezigheid. En onderhoudend bovendien.
Het verschijnsel dat verantwoordelijk is voor veel van onze redeneerfouten noemt Kahneman WYSIATI: what you see is all there is. In het boek staat de volgende typering van een zekere Steve te lezen. “Steve is zachtmoedig en ordelijk met behoefte aan structuur en regelmaat en met een hartstocht voor details.” De vraag luidt daarbij: is Steve eerder een bibliothecaris of een boer? Mensen herkennen in de omschrijving het stereotype beeld van een bibliothecaris en zijn geneigd dat als antwoord te geven. Het antwoord gaat voorbij aan het feit dat de USA meer dan twintig keer zo veel boeren kent dan bibliothecarissen. De reactie komt voort uit een associatieve manier van redeneren en niet uit een statistische. Kahneman maakt het onderscheid in het denken volgens systeem 1 en systeem 2.
Het kritiekloze vervangen van waarschijnlijkheid door aannemelijkheid kan ons oordeel nadelig beïnvloeden als we scenario’s gebruiken als middel om voorspellingen te doen
Het denken volgens systeem 1 verloopt automatisch en snel. Controle vindt niet plaats. We oordelen op basis van intuïtie. Het aantrekkelijke van denken volgens systeem 1 is dat het moeiteloos gaat. Systeem 1 staat altijd ingeschakeld. Pas als we verder kijken treedt systeem 2 in werking. We duiken dieper in een onderwerp en doen moeite om vast te stellen of iets wel klopt. We passen de regels van logica en statistiek toe. Bij de meeste alledaagse beslissingen volstaan we met te vertrouwen op de indrukken uit systeem 1. Dat is de makkelijkste weg met alle gevaar op fouten van dien. Systeem 1 is het luxe paard dat overal vrolijk tussendoor fladdert en systeem 2 het werkpaard dat de haver niet cadeau krijgt.
Een mooi voorbeeld van WYSIATI is de vraag hoeveel dieren van elke soort nam Mozes mee in de ark? Men kan twee noemen of een ander getal. De misleiding zit in het feit dat Noah de man van de ark was. Bij Mozes moet je zijn voor het splijten van de zee. De context waarin gegevens zich aan ons voordoen is bepalend voor onze reactie. Door aan de context te sleutelen kun je mensen op het verkeerde spoor zetten. Dat is bijvoorbeeld wat advocaten doen om gemakzuchtige rechters voor hun karretje te spannen.
Een vergelijkbare bias is de neiging om in causale termen te denken. Door voorafgaand aan B melding te maken van A denkt systeem 1 dat A de veroorzaker is van B. Hoewel het onderscheid in de twee manieren van denken verhelderend is, bestaat er wel het risico om het menselijk denken te presenteren als een digitaal systeem zoals een computer. In werkelijkheid is het verschil minder absoluut. De situatie kan bepalen of systeem 1 dan wel 2 de overhand heeft. Er zijn winkelstraten waar ik tientallen malen doorheen ben gelopen zonder opgemerkt te hebben dat zich daar een winkel voor witgoed bevindt. Tot de wasmachine begint te haperen. Dan neem ik wel de winkel waar die tot nu toe onopgemerkt bleef.
IJzersterk zijn de voorbeelden die laten zien dat we anders omgaan met de kans op winst dan met de kans op verlies. We zijn sterker gemotiveerd om verlies te vermijden dan om winst te verwerven. Op blz 357 geeft Kahneman een schokkend voorbeeld dat te veel ruimte vereist om hier helemaal te behandelen. Hij presenteert daar twee dilemma’s waaruit een keuze gemaakt moet worden. Net als de meeste proefpersonen prefereerde ik A boven B en D boven C. Daarna schuift hij de twee dilemma’s in elkaar. Objectief gezien is de optie BC onmiskenbaar gunstiger dan AD. De conclusie is onthutsend. Twee keer heb ik een variant gekozen die het aflegt tegen de twee afgewezen opties. Denken gaat je niet in de koude kleren zitten.
Soms baseert Kahneman zijn betoog op een experiment dat gekunsteld aandoet. In het algemeen staan zijn beweringen als een huis. De relevantie van de in het boek ten toon gespreide kennis is uiterst relevant. Hoe vaak komen beleidskeuzes niet voort uit onjuiste veronderstellingen over hoe de wereld in elkaar steekt. Het valt te begrijpen dat de auteur, van huis uit psycholoog, voor zijn werk de Nobelprijs voor economie in de wacht heeft gesleept. Ons feilbare denken is een werk om naar terug te grijpen.
