Leesimpressies

  • Gaston Dorren: Babel

  • Nr. 26 - 2020
  • Taal is het instrumentarium waarmee we spreken en schrijven. Het gaat vooral om de inhoud die we tot uitdrukking brengen. Taal is een facilitair bedrijf, dienstverlenend en geen doel in zichzelf. Bij wijze van uitzondering kan taal zelf het onderwerp zijn. In het afgelopen seizoen zag ik twee theatervoorstellingen waarbij de belangstelling voor taal het middelpunt vormde. In een aantal kleinere theaters trad de Bosnische Nederlander Vanja Rukavina op met Language waarin hij een gloedvol pleidooi hield voor het leren van een tweede taal. Wat in de eigen taal als een vanzelfsprekendheid geldt, kan in vergelijking met een andere taal ontmaskerd worden als een arbitraire toevalstreffer. De Koreaanse verloofde van de acteur annex cabaretier leverde grondstof voor bewijsmateriaal. In de wat grotere theaters was een voorstelling te zien van Wim Daniëls met als titel De wondere wereld van de taal. Hij is als geen ander in staat om het publiek op speelse wijze mee te nemen in de geschiedenis van woorden en uitdrukkingen. Ook voor taalfilosofen is taal geen instrument maar hoofdonderwerp. Voor wie droomt een nieuwe Ludwig Wittgenstein te worden, wacht er een uitdagend carrièrepad. En dan zijn er nog legio taalkundigen. Tot hen behoort Gaston Dorren die met zijn publicaties een breed, ook internationaal, lezerspubliek weet aan te spreken.

    In Lingua uit 2017 bespreekt Dorren 69 Europese talen aan de hand van een groot aantal karakteristieken. Sinds 2019 is er de mondiale opvolger Babel waarin de twintig meest gesproken talen van de wereld behandeling krijgen. Is het in Europa nog zo dat taalnamen nauw verbonden zijn met landnamen, op wereldschaal tekent zich een diffuser beeld af. Overigens is het zelden zo dat de naam van een taal volledig samenvalt met de naam van een land. Die situatie doet zich alleen bij eilanden voor. In Europa is IJsland het enige voorbeeld. Bij het ontleden van een taal rijst direct de vraag wanneer we van een afzonderlijke taal kunnen spreken, vooral ter onderscheiding van een dialect. Dorren hanteert een pragmatische omschrijving: een taal is een dialect met een leger. Hoewel het lastig blijft om precies af te bakenen wanneer er sprake is van een afzonderlijke taal, zijn de geleerden het wel eens dat het aantal structureel kleiner wordt. Mobiliteit vanwege migratie en toerisme, handel en de invloed van de massamedia werken nadelig op de overlevingskans van kleine talen. Volgens de Zweedse hoogleraar Tore Janson in The history of languages bestaan er nu circa 6900 talen. Dorren komt, enkele jaren na Janson, uit op ongeveer 6000. De twintig meest gesproken moedertalen bestrijken de helft van de wereldbevolking. Dat aandeel groeit ongeveer naar driekwart als tweedetaalsprekers worden meegenomen. Het Nederlands komt in de lijst van Babel niet voor. Toch betrekt Dorren onze taal frequent in zijn beschouwingen. Zo legt hij uit waarom onze taal niet en het Portugees wel de lijst heeft gehaald.

    Zowel Portugal als de Noordelijke Nederlanden hadden rond 1500 ongeveer een miljoen inwoners. Vijf eeuwen later heeft Nederland weliswaar een stuk meer inwoners dan Portugal (17 miljoen om 10 miljoen), maar is het Portugees ongeveer tien keer zo wijdverbreid als het Nederlands: 225 miljoen om 25 miljoen of, als we tweedetaalsprekers meerekenen, 275 miljoen on 28 miljoen


    Bij elke taal komen dezelfde aspecten aan bod. Uiteraard komt de historie van de taal voorbij. Daarnaast is er aandacht voor het alfabet, in de helft van de gevallen het Latijnse alfabet maar ook de 50.000 karakters van het Chinees. Verder gaat het om de klank, de grammatica en welke woorden in het Nederlands zijn ontleend aan de Babeltaal. Enz. Het boek kent twintig hoofdstukken die in omgekeerde volgorde vermelding krijgen zoals een hitparade dat zou doen. Nummer twintig is het Vietnamees. De top drie bestaat uit Engels, Mandarijn en Spaans. Het is opmerkelijk hoeveel verschillende benaderingen van een taal voorkomen. Vooral Azië en Afrika kennen toontalen waarbij de betekenis mede afhangt van de uitspraak. Wel of geen lidwoorden, wel of geen geslachtsvormen, wel of geen vervoegingen. Een neef van Murphy beweert dat alles wat kan variëren varieert. De meeste talen kennen meer naamvallen dan het Nederlands. Linksom of rechtsom kun je hetzelfde effect bereiken. Doet een taal het zonder naamvallen dan wordt de woordvolgorde dwingender en neemt het belang van voorzetsels toe.
    Taalkundigen zijn vreemde snuiters. Zo hebben zij een ranglijst opgesteld voor mallotigheid van talen. Ruimschoots voor de laatste minuut staan de Duitsers hier op winst. De optimale beheersing van de lange samenstelling heeft hieraan bijgedragen: Rindfleischetikettierungsüberwachungsaufgabenübertragungsgesetz.
    Dorren heeft de neiging zijn deskundigheid en passie losjes onder woorden te brengen. Hij werkt graag in de vorm van vraag en antwoord. De monoloog interieur speelt voor dialoog. Zijn schrijfstijl bevordert de leesbaarheid maar zit soms op de grens van de joligheid. Hij is een uit Limburg naar Amersfoort verhuisde polyglot. Er kiert soms een Vlaamse uitdrukking door zijn taalgebruik. Dat hij zijn taak als taaljournalist serieus neemt, blijkt wel uit de pogingen, ‘en’ is een uitgang die op een meervoudsvorm kan duiden, om Vietnamees te leren. Met gering succes. Die taal kent liefst negen verschillende accenttekens waarvan er soms twee per letter voorkomen. Dorren is vermoedelijk dicht in de buurt gekomen van het boek dat hij wilde schrijven. Is het ook het boek geworden dat ik, gezien het onderwerp, graag wilde lezen? In grote lijnen is dat zeker het geval. De aard van het boek leent zich beter voor grasduinen dan voor van begin naar achter lezen. De informatiedichtheid is hoog. Dat is geenszins een bezwaar. Van mij zou er ten opzichte van de geschiedenis wel iets meer aandacht mogen zijn voor de actualiteit. Welke kansen en bedreigingen omringen een taal nu. Wat is de taalpolitiek van de betrokken overheden? Mij lijkt het ook een verrijking als er per taal melding gemaakt wordt van een literair aspect. Wie gelden als de grootste schrijvers in een taalgebied, wat is de meest beroemde roman? Zeker, af en toe valt er een naam als Tagore of Soyinka. Meestal ontbreekt echter die invalshoek. Literatuur is bij uitstek de kunstvorm gefundeerd op taal. Misschien iets voor een volgende druk.
    middelr@xs4all.nl

    Terug