Leesimpressies

  • Geraldine Schwarz: De geheugenlozen

  • Nr. 35 - 2021
  • Binnenkort vinden er in Duitsland parlementsverkiezingen plaats. Voor Nederland een belangrijke gebeurtenis. Meer dan een halfjaar van tevoren is er bij ons veel aandacht voor de Amerikaanse presidentsverkiezingen. Dat begint met de primaries, veelal een onderonsje tussen enkele multimiljonairs die niet helemaal goed snik zijn. In economisch opzicht zijn we veel afhankelijker van Duitsland. Bij deze verkiezingen komt er een einde aan 16 jaar Angela Merkel, de meest indrukwekkende Europese politicus van de laatste halve eeuw. De Duitse media zijn volop aan het terugblikken. Hoe kan het dat zij zo’n geweldige statuur heeft weten te bereiken? Ze was immers vrouw, Ossie, natuurkundige te midden van alfa’s en miste voor het leiderschap het verwachte temperament. Angela Merkel is niet draufgängerisch. Wie wordt haar opvolger? Wordt het onhandige Armin, giechelende Olaf of plagiërende Annalena? De komende weken ga ik in mijn leesgedrag het vizier op Duitsland richten. Dat begint met het boek van Geraldine Schwarz, die beoogt te verklaren waarom een land dat een verleden van grote misdaden met zich meetorst zich heeft weten te ontwikkelen tot een volwassen democratie en rechtsstaat. In haar ogen is dat grotendeels terug te voeren tot de omgang met het verleden. Na aanvankelijk negeren en relativeren deed Duitsland aan zelfonderzoek en verwerking of in termen van de buren Vergangenheitsbewältigung.

    Van de geschiedenis kun je leren op voorwaarde dat je bereid bent de confrontatie met onaangename feiten aan te gaan, zo illustreert Géraldine Schwarz. Zij is in 1974 geboren als kind van een Duitse vader en een Franse moeder. De Tweede Wereldoorlog analyserend kwam zij tot de ontdekking dat de meeste aandacht uitging naar daders, slachtoffers en verzetshelden. In Duitsland bleef aldus de grootste groep mensen buiten beschouwing de zogenaamde meelopers. Zij pleegden niet actief misdaden maar probeerden in benarde tijden hun dagelijks leventje zo veel mogelijk te continueren. Haar grootouders behoorden tot die categorie: opa Karl in Duitsland en opa Lucien als gendarme onderdeel van het collaborerende Vichy-regime in Frankrijk. Opa Karl was lid van de NSDAP en was vooral in de weer om met zijn onderneming het hoofd boven water te houden. In 1938 nam hij tegen een laag bedrag het bedrijf over van een concurrent, dat in handen was van twee joodse broers. De verkopende partij kon het geld goed gebruiken om een vlucht uit Duitsland te financieren. Wat Karl deed was legaal maar op dat moment, gezien het vijandige klimaat jegens de joden, stond de verkoper wel met de rug tegen de muur. Juridisch toegestaan maar viel de transactie ook in moreel opzicht te rechtvaardigen? Na de oorlog, in 1946, ontvangt Karl via een advocaat een brief uit Chicago namens de verkoper. Hij voelt zich tekort gedaan en eist 11.000 mark compensatie. Karl weigert. Hem treft geen schuld en bovendien heeft hij niet de beschikking over het verlangde bedrag. Na vele jaren juridisch touwtrekken bereiken partijen een compromis. In zeker opzicht dragen meelopers net zo goed schuld.

    Hitler zou niet in staat geweest zijn om misdaden van zo’n omvang te plegen zonder de medewerking van de meelopers, hoe gering die op individuele schaal ook was


    Géraldine Schwarz heeft uitgebreid research gedaan voor haar boek en sprak met veel betrokkenen of hun nakomelingen. Wat begint als een kritisch zelfonderzoek binnen de familie stijgt daar ver boven uit. Het boek is een exercitie in moraliteit. Ze laat duidelijk zien hoe invalshoeken kunnen verschillen. Oma Schwarz was een groot bewonderaar van Hitler als persoon. Zij had niets met de ideologische dimensie van het nazisme en voelde zich derhalve niet medeschuldig. Volker Schwarz, zoon van Karl en vader van Géraldine, was kritisch over het handelen van zijn ouders. Zijn oudere zus, tante Ingrid, toonde daarentegen veel begrip voor hun doen en laten.
    Het is opmerkelijk hoe de tijd bepalend is voor de wijze van terugblikken. De eerste jaren na de oorlog was een periode van geheugenloosheid. Men wilde de oorlog vergeten en de weg naar de toekomst inslaan. De nazi’s waren toen nog volop aanwezig in de Duitse samenleving, zelfs op prominente plekken. Het zou lang duren voordat de term Auschwitz een ingeburgerd begrip werd in de salons van het Duitse Wirtschaftswunder. Nieuwe generaties doen navraag over het gedrag van hun ouders. Literatuur, films en televisieprogramma’s brengen een pijnlijke werkelijkheid aan het licht. Politici kunnen met aanstekelijk voorbeeldgedrag de weg wijzen, zoals Willy Brandt in Warschau deed door te knielen bij een herdenkingsplechtigheid. Erkenning van het verleden levert volgens Schwarz een grote bijdrage aan het voorkomen van herhaling. Het zou de opmars van extreemrechts kunnen indammen. Wegkijken speelt het populisme in de kaart. De link tussen herinneren en het wapenen tegen populisme siert als ondertitel het boek.
    Een interessante toegift in de Nederlandse vertaling van het boek is een hoofdstuk over de situatie bij ons. De oudere zuster van Géraldine is getrouwd met een Nederlander en woont in Amsterdam. In eerste instantie leek Nederland een voorbeeldig land. Dat valt moeilijk te rijmen met het feit dat hier procentueel meer joden zijn weggevoerd dan elders. Alleen de Baltische staten deden het nog slechter. Daar zijn meerdere verklaringen voor te geven. We hadden een uitstekende bevolkingsadministratie die opsporing en deportatie vergemakkelijkte. Antisemitisme was bij ons bovendien een bekend verschijnsel. Daarnaast hebben onze instituties, als politie, de toespraken van koningin Wilhelmina en de spoorwegen, een weinig heldhaftige rol gespeeld. Ook bij ons zou het lang duren voordat dit verzuim erkenning zou vinden. De dag na de bevrijding hadden we Westerbork en Vught kunnen uitroepen tot een monument om te herdenken. Het zou tot 1983 respectievelijk 1990 duren voordat het zover was. En het populisme hebben we ook al niet buiten de deur gehouden. Ik kwam dit boek op het spoor via de laatste interviewbundel van Bas Heijne waarin de auteur aan het woord komt. Het boek van Schwarz verdient vele lezers.
    middelr@xs4all.nl

    Terug