Leesimpressies
Guzel Jachina: Zulajka opent haar ogen
- Nr. 17 - 2021
- Toen een vriendin mij verraste met de debuutroman van Guzel Jachina zag ik niet aankomen dat een verhaal over de belevenissen van een vrouw op het platteland tijdens de eerste jaren van de Russische revolutie een boodschap zou bevatten over de actualiteit van de coronacrisis. De roman vertelt over de ontberingen en vernederingen van een bestaan als boerin. Ze is getrouwd met een veel oudere man die haar behandelt als een gebruiksvoorwerp. Daarnaast maakt een tirannieke schoonmoeder deel uit van het huishouden. In de winter jagen er sneeuwstormen rond het huis. De vrouw, Zulajka, heeft vier dochters gebaard die allen kort na de geboorte gestorven zijn. Na de revolutie is het niet langer toegestaan om onafhankelijk te boeren. Het is de periode van dekoelakisatie waarbij miljoenen slachtoffers zijn gevallen. Met geweld maakt het leger een eind aan wat de ideologie niet langer accepteert. De aanvoerder van het leger, Ignatov, vermoordt de echtgenoot zodra deze zich verzet. Net als vele anderen uit dezelfde streek wordt Zulajka gedeporteerd. Ze is opnieuw zwanger zoals later zal blijken. Ignatov en Zulajka zijn tegenpolen van wie de levens gedurende vele jaren verknoopt zullen blijven. Na een reis per trein, die een halfjaar duurt met onderweg vooral warm water als voedsel, en een reis per boot, arriveert het flink gedecimeerde gezelschap voorbij de Oeral om in primitieve omstandigheden een nederzetting te starten.
De figuur van Zulajka heeft de Tataarse schrijfster Guzel Jachina gemodelleerd naar haar grootmoeder. Het is een eerbetoon geworden aan een vrouw die onder gruwelijke omstandigheden haar levenskracht heeft weten te behouden. De roman doet in veel opzichten denken aan een klassieke Russische roman. De revolutie en daarop volgende burgeroorlog is literair bovenal vereeuwigd in Dokter Zjivago al was daarin een grotere aandeel weggelegd voor een romantische geschiedenis. Wat betreft de beproevingen in de kampen is er een parallel met Dostojewski en Solzjenitsyn al onderscheidt deze versie zich door een vrouwelijk perspectief. Klassiek is de ruimte die de schrijfster neemt om het verhaal te vertellen. Met behulp van vele details trekt zij de lezer haar betoog in. De eentonigheid van het leven in een nederzetting krijgt wat kleur op de wangen via opmerkelijke bijfiguren. Iedereen is een radertje in het geheel. Geleidelijk vindt een zekere specialisatie plaats: huizen bouwen, zieken verplegen, eten koken, vissen vangen en op beesten jagen. Er ontstaat een minimum aan leefbaarheid maar de onvrijheid blijft. Voor Zulajka is de zorg om zoon Joezoef de drijvende kracht die haar overeind houdt. Illustratief is de eerste zin, tevens de titel, die vaker in het boek opduikt: Zulajka opent haar ogen.
Een zonnestraal dringt door het versleten katoen van het gordijntje, strijkt over de bruine kronkels van de balken wand, over het gebloemde calicotkussen waaruit de zwarte punten van korhoenderveren steken, verder, over het tere, doorschijnende roze oortje van Joezoef
Een groot deel van de roman bestaat uit het schetsen van de relatie tussen Zulajka en Ignatov. Zijn verblijf in de nederzetting is net zo permanent als de hare. Zijn relatie met zijn superieur is te problematisch om een terugkeer naar zijn vroegere leventje realistisch te doen zijn. Ignatov en Zulajka verhouden zich tot elkaar als cipier en gevangene. Het ene moment is er sprake van aantrekkingskracht, het andere moment van afstoting. Kun je warme gevoelens koesteren voor de moordenaar van je echtgenoot? Het spanningsveld tussen de twee vormt een rode draad in de roman net als de relatie tussen Zulajka en haar zoon. De seizoenen verstrijken. Joezoef is verrukt over het werk van een schilder in de nederzetting. Hij schept een wereld die totaal verschilt van wat de nederzetting te bieden heeft. De schilder tovert de boulevards van Parijs en de Neva in Petersburg tevoorschijn. Hij produceert iets uit niets. Joezoef brengt zo veel mogelijk tijd in het atelier door. Als de schilder vertrekt uit de nederzetting rijpt bij de jongen het plan zijn geluk elders te zoeken. Wat voor toekomst heeft de nederzetting hem te bieden. Komt er een eind aan de hechte band tussen moeder en zoon? Redt hij het zonder haar en zij zonder hem? Heeft een vluchtpoging kans van slagen?
Guzel Jachina heeft een aangrijpende roman geschreven die eerder te veel dan te weinig drama bevat. Het is juist die overdaad die een vergelijking met de Nederlandse situatie, waar de laatste fase van de pandemie aanstaande is, zo pijnlijk maakt. Naast de ellende van Zulajka lijken onze sores volstrekt onbeduidend. Hoe is het mogelijk dat velen in een suïcidale stemming geraken omdat wij op last van de overheid een paar weken aan het eind van de avond binnen dienen te blijven. Laten we een kaarsje branden dat de Tweede Wereldoorlog achter ons ligt. Voor een groot deel van onze verwende watjes zou de overlevingskans van die gebeurtenis klein geweest zijn. Misschien is het een idee dat rechters die een oordeel dienen te vellen over rellende wappies een passende taakstraf in overweging nemen. Zoals voetbalhooligans kunnen genezen van hun antisemitische spreekkoren na een bezoek aan Auschwitz kunnen daders baat hebben bij het houden van een spreekbeurt over Zulajka opent haar ogen. Een lesje in breder perspectief.
middelr@xs4all.nl
