Leesimpressies
Hans Fallada: Een waanzinnig begin
- Nr. 9 - 2015
- Waanzin was dit jaar het thema van de boekenweek. Altijd mooi als het boek een weekje in de schijnwerpers staat. Uitgevers, boekhandelaren, schrijvers en lezers hebben even de illusie dat waar zij zich voor interesseren er toe doet. Het boek overschaduwt een korte periode een tweet van de politicus met zijn voorspelbare meninkje. Het verbaast mij al jaren dat de boekenweek een thema nodig heeft. Het boek behoeft kennelijk focus. Als dat zo is, dan rest de vraag waar die thema’s vandaan komen. Nu eens liefde, dan weer geschiedenis of reizen of muziek of dieren of oude mensen of waanzin. Die thema’s vormen een willekeurige rommelpot van appels en peren, aangelengd met knollen en citroenen. CPNB, hou op met die onzin. Als een thema noodzakelijk is, kies dan voor een land, een streek of stad. De voorraad is onuitputtelijk en vertoont consistentie. Het ene jaar een binnenlands thema afgewisseld met iets van elders. De Frankfurter Buchmesse kiest niet voor niks een land als speerpunt. Volgend jaar boeken die zich afspelen in provincie X of geschreven zijn door schrijvers uit grote stad Y. Het volgend jaar is land Z aan de beurt. Lezen is reizen in de geest zowel in geval van fictie als van non fictie. Voortaan negeer ik die malle thema’s van de CPNB. Hans Fallada met Een waanzinnig begin is de laatste die profijt heeft van de oude regeling. Een kans die niet volledig is gegrepen.
Hans Fallada bestrijkt in zijn laatste roman de periode april 1945 tot juli 1946, het niemandsland tussen capitulatie en Wirtschaftswunder. De ontredderde staat van de regio Berlijn behandelt hij aan de hand van zijn alter ego de schrijver dr. Doll met zijn veel jongere echtgenote Alma. In het begin van het boek stuit Alma, fietsend op weg naar de apotheek, op de tanks van het Rode Leger. De bevolking aarzelt nu het einde van de oorlog zo nabij is tussen binnen blijven of op de vlucht slaan naar de omliggende bossen. Niemand weet waar hij aan toe is. Het nationaalsocialisme loopt op de achterste benen. Achterdocht en opportunisme zijn de leidende temperamenten. Ook dr. Doll en ega zijn aan verwarring ten prooi. Bovendien hebben zij af te rekenen met lichamelijk en psychisch ongemak. Het tweetal is verslaafd aan drugs. Ze gedragen zich zoals bij junkies past. Ze camoufleren voor zichzelf en voor de omgeving hun verslaving. Op een gegeven moment verblijft Alma in het ziekenhuis en vertoeft Doll in een sanatorium. De conditie van de echtelieden doet afbreuk aan de observaties over de verwarrende wereld om hen heen.
De mensen die hier met mij over straat lopen, denkt Doll, kun je in twee groepen verdelen: de ene die niets meer kan hopen, en de andere die niets meer durft te hopen
Schrijver en verteller Fallada verkeerde aan het eind van zijn leven in vergelijkbare omstandigheden als zijn hoofdpersoon. Dat komt het informatiegehalte van het verhaal niet ten goede. De roman levert een verbrokkeld beeld op. Doll is vaak apathisch en komt makkelijk in conflict met zijn omgeving. De Russische commandant benoemt hem zelfs tot burgemeester van het plaatsje buiten Berlijn waar hij verblijft. Dat wordt geen succes. De boeiendste passages hebben betrekking op de schets van de omstandigheden van een land dat een smadelijke nederlaag te boven tracht te komen. Fallada is de man die als geen ander de lotgevallen van de kleine man wist te schilderen. De schrijver Doll is gedoemd een kleine man te zijn. Als hij weer in zijn eigen huis wil trekken, bemerkt hij dat zich daar nieuwe bewoners hebben genesteld. Dan ontstaat een uitzichtloos gevecht met de instanties om de oude rechten in ere te herstellen. Het voordeel dat Doll treft is dat een redacteur zich over hem ontfermt die hoopt dat de schrijver een schitterend boek weet te maken over de maatschappelijke omstandigheden van dat moment. Dat is immers wat hij ooit uitstekend kon. Bij Doll is de apathie echter aan de winnende hand. Vooral het destructieve getob van het echtpaar is weinig interessant om te lezen. Waardevolle bezittingen worden te gelde gemaakt om maar aan nieuwe morfine te komen. Er worden naast elkaar verschillende artsen geconsulteerd om de opbrengst te maximaliseren. En dan maar hopen dat de artsen op weg naar het ziekbed elkaar niet tegen komen.
Uitgeverij Cossee heeft de afgelopen jaren verschillende boeken uit de laatste fase van Fallada’s leven in Nederland uitgebracht. Vergelijkbaar naar onderwerp met deze roman is het dagboek In mijn vreemde land dat Fallada schreef in de gevangenis. Daarin kijkt hij terug op de periode van 12 jaar dat de nazi’s aan de macht kwamen. In dat boek lijkt de auteur meer greep te hebben op zijn onderwerp. Onder meer valt daar een fraai portret te lezen van de vermaarde uitgever Ernst Rowohlt. Wie een sterke roman van Fallada wil lezen kan beter terecht bij Alleen in Berlijn, een erg vrij vertaalde titel van Jeder stirbt für sich allein. Dat verhaal vertelt over het naïeve verzet van eenvoudige Duitse ouders tegen het regime door overal briefjes achter te laten met kritische teksten op zoek naar genoegdoening voor hun gesneuvelde zoon. Een overtuigend beeld van een ongelijke strijd.
