Leesimpressies

  • Jaap van Heerden: Fascinaties

  • Nr. 7 - 2011
  • Waarom ontdekt de psychologie nooit eens een nieuw gevoel? Waarom verontschuldigen mensen zich als zij op de verkeerde verdieping uit een lift stappen? Dit zijn een paar voorbeelden van de vragen die Jaap van Heerden zichzelf stelt in zijn nieuwe bundel Fascinaties. De ondertiteling luidt een intellectuele autobiografie. Het boek bevat vijftien hoofdstukken die allen eerder verschenen in AMC Magazine. Het is opmerkelijk dat een liefhebber van het werk van Jaap van Heerden, tot welk gezelschap ik mezelf graag reken, kennelijk terecht moet bij een medisch vakblad. Gelukkig is er nu deze heruitgave in boekvorm. Mijn verzameling Van Heerden bestaat uit acht boeken, steeds van bescheiden omvang. Elk deel blijft ruimschoots onder de 200 bladzijden. Mijn verzameling startte met Tussen psychologie en filosofie uit 1977. Zoals de titel suggereert ging het om een werk met een serieuze boventoon, inclusief de nodige voetnoten. Later ging de speelsheid overheersen. Vanaf 1990 verscheen er om de paar jaar een volgend deel. Ook de titels werden minder saai alhoewel niet per se luchtig. Denk aan Uit het autowrak gezaagd. Mijn favoriet is: Wees blij dat het leven geen zin heeft. Met de laatste titel is kernachtig samengevat hoe de auteur in het leven staat.

    In Fascinaties maken veel bekende thema’s opnieuw hun opwachting. Van Heerden beleeft een groot genoegen om de lezer deelgenoot te maken van zijn hersenspinsels. Verwondering is vaak de aanleiding. Hij stelt zich de vraag hoe iets nu echt in elkaar zit, bij voorkeur speurend naar de grens tussen zin en onzin. Een manier waarop hij zijn fascinaties te lijf gaat is een vergelijking te maken tussen verschillende domeinen. Bijvoorbeeld tussen psychologie en filosofie maar ook tussen wetenschappelijke taal en omgangstaal of tussen literatuur en wetenschap, desnoods tussen wetenschap en religie. Waarom zijn in de sport stimulantia strafbaar en in de kunst niet. Nooit heeft een schrijver de P.C. Hooftprijs moeten inleveren nadat cocaïnegebruik was aangetoond.

    Zwaarwegend zijn de vraagstukken lang niet altijd. Het intellectuele plezier overheerst. Toch is zijn aanpak consciëntieus. Een absurde vraag verdient een gewetensvol antwoord. De vraag naar het ontdekken van een nieuw gevoel door de psychologie is een mooi voorbeeld. Deze kwestie leidt tot verschillende subvragen. Ten eerste beschikt de psychologie over een criterium om uit te maken wat een gevoel is? Ten tweede van hoeveel gevoelens heeft de psychologie inmiddels het legitieme bestaan vastgesteld? Van Heerden schrijft niet om geprononceerde standpunten aan de lezer op te leggen maar om anderen te laten delen in een ontdekkingsreis. Een essay is een poging om een inzicht te verwerven.


    Voorpaginanieuws:nieuw gevoel ontdekt door Amsterdamse psycholoog; belangstelling uit het buitenland overweldigend


    Aantrekkelijk aan de boeken van Jaap van Heerden is de schrijfstijl. Er is altijd sprake van een zorgvuldige formulering. Afdwalen is er niet bij. Elke zin heeft een hoge informatiedichtheid. Soms is een zin noodzakelijkerwijs omslachtig. Dat gebeurt niet uit behoefte aan een omleiding maar geschiedt om hinderlijke tochtgaten in een redenering te dichten. Daar komt bij dat de toon in alle gevallen laconiek is. Hier is iemand aan het woord die boven de materie staat. Alle varianten zijn overwogen maar te licht bevonden.

    Een terugkerend onderwerp is de religie. Volgens Van Heerden is het cruciale verschil tussen wetenschap en religie dat in het eerste domein de vraag centraal staat en in het tweede het antwoord. In het hoofdstuk ‘Aangenaam blasfemisch’, overigens een titel ontleend aan Karel van het Reve, krijgt zijn religiekritiek alle ruimte. De auteur vindt het wel of niet bestaan van een god niet de relevante invalshoek. Zijn punt is dat er geen enkele voordeel verbonden is aan een godsdienstige opvatting. Geloven is geen interessante manier van in het leven staan. In het laatste hoofdstuk keert het onderwerp terug. Daar richt de kritiek zich op de zin van geopenbaarde waarheden. Onder impuls van wetenschappelijke inzichten zijn sommige geopenbaarde waarheden ontdaan van hun letterlijke betekenis. Er is een symbolische betekenis voor in de plaats gekomen. Volgens Van Heerden is dat op zich geen verbetering. Een andere betekenis dan de letterlijke is ondenkbaar zonder interpretatie en daarmee kun je van de regen in de drup belanden. Waarom zou een aangepaste geopenbaarde waarheid wenselijker zijn dan de oorspronkelijke. In theorie hoeft een alternatief geen verbetering te zijn ten opzichte van het origineel. Toch zal dat bij geopenbaarde waarheden in de praktijk veelal juist wel het geval zijn. De reden voor het verlaten van de letterlijke betekenis is te vinden in de spanning die de letterlijke betekenis oproept in de confrontatie met de werkelijkheid. Afstand doen van letterlijkheid is dan al gauw een knieval voor andersdenkenden. Een symbolische betekenis heeft in vergelijking met de letterlijke betekenis een mitigerende functie. Zo kun je het einde inluiden van het stenigen van overspelige vrouwen en het stoppen met het van torens gooien van homoseksuelen. Letterlijke betekenissen zullen normaliter ingewisseld worden voor mildere varianten. Dat religie eenzijdig de nadruk legt op antwoorden laat ruimte dat de antwoorden in de loop der tijd aan kracht winnen. Dat krediet zou je de religie mogen gunnen.

    Het is mooi dat AMC Magazine aan Van Heerden een platform heeft geboden voor zijn eigenzinnige gedachtegoed. Desondanks hoop ik dat een volgend boek uit origineel werk bestaat. Alle bijdragen zijn nu precies even lang. De vormdwang komt de inhoud niet ten goede. Soms eindigt een hoofdstuk erg abrupt waarbij het betoog nog niet de climax heeft bereikt. Andere keren sukkelt een betoog wat lang door op weg naar het einde. Elk thema verdient een eigen lengte.

    Terug