Leesimpressies
Martin Walser: Der Augenblick der Liebe
- Nr. 15 - 2006
-
Boeken en openbare uitlatingen van Martin Walser zorgen in Duitsland regelmatig voor ophef. Enkele jaren terug gebeurde dat in hevige mate toen hij in Tod eines Kritikers een al te herkenbaar portret van Marcel Reich-Ranicki geschetst had. Reich-Ranicki was literatuurcriticus bij de Frankfurter Allgemeine Zeitung en kreeg bij een breed publiek bekendheid als presentator van het televisieprogramma Das literarische Quartett. Ik keek daar graag naar vooral omdat Reich-Ranicki aan de functie van gespreksleider nieuwe dimensies wist toe te voegen. Deelnemers aan Duitse praatprogramma’s nemen vaak een lange aanloop alvorens bij hun mening uit te komen. Juist op dat punt beland blafte Reich-Ranicki zijn gasten af om vervolgens ruim baan te geven aan zijn eigen opvattingen. Dat deed hij op een toon waarvoor de kwalificatie bulderend te ingetogen klinkt. Meedogenloos wees hij schrijvers op hun belangrijkste tekortkoming: zij waren geen Cees Nooteboom. Toen Günter Grass zich eens aan dat euvel had bezondigd, verscheurde Reich-Ranicki diens boek voor het oog van de camera. Als ik me goed herinner heeft dat beeld ooit de omslag van Der Spiegel gehaald. Helaas haalde het ZDF dit programma in 2001 van het scherm.
Een verblijf in Zuid Duitsland vormde de aanleiding om weer eens iets van Martin Walser te lezen. Walser werd geboren in 1927 en schreef een omvangrijk oeuvre bijeen. Dat bestaat onder meer uit de fraaie autobiografie Ein springender Brunnen waarin hij zijn jeugd beschrijft rond het Bodenmeer terwijl om hem heen de zwartste bladzij uit de Duitse geschiedenis aanzwelt. Dit jaar verscheen van Walser weer een nieuwe roman. Zijn voorlaatste,Die Augenblick der Liebe, dateert uit 2004.
Hoofdpersoon is Gottlieb Zürn die al in eerdere romans van Walser voorkomt. Zürn is inmiddels de zestig gepasseerd en verzorgt de administratie van het makelaarskantoor dat zijn vrouw Anna drijft. Hun huwelijk lijkt in blessuretijd te verkeren. Op een dag komt uit Amerika de jonge Beate Gutbrod op bezoek. Zij is bezig met een studie over de Franse arts en filosoof La Mettrie over wie Zürn vijftien jaar eerder twee artikelen schreef. Zij brengt een zonnebloem mee en bevraagt hem op het terras onder het genot van glaasjes calvados. De ontmoeting laat sporen na.
Het grootste deel van het boek is gewijd aan het effect van de kennismaking op Zürn en Beate. Zij gaat terug naar Amerika en hun contact verloopt per brief en telefoon. Meer nog dan over de inhoud vertelt Walser ons over de herinneringen en associaties bij de oude man en de jonge vrouw. Het leeftijdsverschil van bijna veertig jaar speelt geen rol. Een tijdsbestek van twee en een half uur samen op het terras weet eindeloos de fantasie te mobiliseren. De twee komen echter niet zelf rechtstreeks aan het woord. Walser maakt gebruik van een alwetende verteller die toegang heeft tot de gevoelens en gedachten van de personages. Die constructie schept enige afstand waardoor zij meer marionet dan mens worden. Wat vinden zij zelf of wat vindt Walser dat zij moeten vinden?
De verlangens van de twee gaan in vervulling als Beate voor een congres over La Mettrie in California Zürn als spreker in het programma weet op te voeren. Hij gaat tevoren naar Amerika zodat zij samen aan de vertaling van zijn toespraak kunnen werken. Zij consumeren hun ogenblik van de liefde. Het optreden van Zürn wordt geen succes. Zijn stem begeeft het waardoor hij zijn bijdrage niet zelf tot het einde kan uitspreken. Zijn pleidooi ontleend aan La Mettrie dat het geen zin heeft je druk te maken over schuldgevoelens krijgt kritiek. Juist afkomstig van een Duitser valt die boodschap niet bij iedereen goed.
In Amerika overvalt de heimwee hem. Zijn teleurstellende ervaring doet hem het verblijf afbreken om terug te vliegen naar Duitsland. Anna haalt hem van het vliegveld op en de twee verzoenen zich. Zürn is veilig terug op het oude nest. Zijn gedachten fladderen soms weg naar Beate. Contact is er niet meer en onverwacht komt er per post bericht dat Beate getrouwd is. En wel met de belangrijkste criticus van Zürn tijdens het congres..
Leven in de geest van La Mettrie brengt Zürn uiteindelijk terug bij eigen haard en huis. Een episode is afgesloten. Medeleven met de hoofdpersonen is moeilijk op te brengen. Niet alleen de keuze van het perspectief maar ook de schrijfstijl werpt barrières op. Ten eerste is er vaak een mengeling, soms binnen een zin, van Engels en Duits. Gezien het milieu waarin het boek speelt is dat zeker geloofwaardig maar prettig leest het niet. Ten tweede formuleert Walser erg uitbundig en geeft zich daar met plezier aan over. Hij bedient zich van woorden waarop hij dan zelf weer commentaar levert. Zijn flonkerend taalgebruik lijkt meer een genoegen op zich dan een instrument om de hoofdpersonen en het verhaal tot leven te wekken. In het Duits leidt dat bovendien tot lange woordconstructies. Op dezelfde bladzij treffen we aan Aufeinanderangewiesenseins naast auftrumpfender Erinnerungsschweinereien. Het ziet er prachtig uit maar de smaak laat te wensen over. Walser roert veel aan maar is niet altijd even duidelijk in wat hij wil zeggen. Hij heeft een omzichtige manier van uitdrukken. Daar ligt zeker een kracht van het boek omdat de lezer ruimte krijgt een eigen interpretatie van het boek te zoeken. Het laat echter ook een wat onbevredigend gevoel achter. Alsof Walser nat vuurwerk aansteekt.
