Leesimpressies
Matilda Gustavsson: Het bolwerk
- Nr. 40 - 2020
- In 2018 werd er geen Nobelprijs voor literatuur toegekend. Een opmerkelijk feit. Dat was voor het laatst gebeurd tijdens de Tweede Wereldoorlog. De bevoegdheid tot het vaststellen van een kandidaat is in handen van de Zweedse Academie, een even traditioneel als eerbiedwaardig gezelschap. De Academie bestaat uit achttien leden die op grond van hun culturele verdiensten voor het leven zijn benoemd. Zij hebben de vrijheid om geheel naar eigen inzicht te opereren en deden dat ook altijd. Dat beginsel leidde soms tot omstreden keuzes maar de autonomie van het college bleef intact. Het uitblijven van een keuze in het bewuste jaar was niet terug te voeren tot meningsverschillen over welke schrijver in aanmerking diende te komen. De Academie kende een implosie waarbij het donderde en bliksemde. Dat had niets te maken met een dispuut over literaire kwaliteiten. Een lid van de Academie, dichteres Katarina Frostenson, was ernstig in opspraak geraakt. Ook dat was niet meer dan een afgeleid probleem. Het echte probleem was haar echtgenoot. Hij bleek de Zweedse Harvey Weinstein te zijn ook al was hij van huis uit een Fransman. Het niet toekennen van de Nobelprijs voor literatuur viel te herleiden tot wat in kringen van rechercheonderzoek bekend staat als cherchez l’homme.
Matilda Gustavsson is een jonge journalist met een tijdelijk dienstverband bij Dagens Nyheter, de grootste krant van Zweden. Zij is verbonden aan de culturele redactie en schrijft portretten over kopstukken uit de culturele sector. Zij heeft haar oog laten vallen op het instituut Forum dat geleid wordt door het echtpaar Jean-Claude Arnault en Katarina Frostenson. Forum bekleedt een toonaangevende positie in het culturele leven in Zweden door het organiseren van aandachttrekkende evenementen. Het instituut ontvangt jaarlijks een substantieel bedrag van de Zweedse Academie. Gezien de dubbelrol van Frostenson, directielid van Forum en lid van de Academie, is dat alleen al een punt dat wenkbrauwen tot fronsen zou moeten aanzetten. De geheimzinnigheid die het functioneren van de Zweedse Academie omgeeft verhindert dat dit in brede kring bekend is. Over echtgenoot Arnault doen al jaren geruchten de ronde van seksueel overschrijdend gedrag. Feiten of achterklap? Als Gustavsson in contact komt met enkele vrouwen die hun mond open doen over misbruik bijt zij zich vast in de zaak. Ze zal niet meer los laten.
Een groot deel van het boek is gewijd aan de pogingen van Gustavsson slachtoffers te bewegen om in de openbaarheid te treden. Dat is een moeizaam proces. Er is sprake van schuld en schaamte. Sommige slachtoffers namen na slechte ervaringen zelf initiatief tot hernieuwd contact met Arnault. Forum was een platform met een wervende kracht.Je deed er belangrijke kennis en contacten op, een geschenk dat min of meer onbewust beschouwd werd als een compensatie voor de ongewenste intimiteiten. Je kreeg er immers iets groots voor terug
Slachtoffers dienen zich aan en trekken zich terug. Uiteindelijk heeft Gustavsson voldoende materiaal verzameld voor een publicatie. Vaak deelt zij haar onzekerheid over het eventuele effect met de lezer. Wordt het geaccepteerd dat een betrekkelijk onbekende journalist een kopstuk uit de culturele wereld in diskrediet brengt?
De lezer is ondertussen veel te weten gekomen over Arnault en Frostenson. Arnault is het prototype van de getapte praatjesmaker die een curriculum vitae heeft opgebouwd dat niet of nauwelijks stoelt op verifieerbare prestaties. Frostenson staat torenhoog op een voetstuk. Hoewel ik niet bekend ben met haar werk, rijst uit de beschrijving het beeld op van een ondoorgrondelijke dichteres die een duisternis bejubelt die men makkelijk voor diepzinnigheid kan aanzien. Arnault beoefent zijn seksuele intimidatie niet alleen in de beslotenheid van een slaapkamer hier of daar maar soms ook gewoon te midden van getuigen. Menigmaal staat Frostenson op de eerste rij zonder in te grijpen. Zij zal haar man tot het eind de hand boven het hoofd houden.
Gustavsson pakt uit met een publicatie die inspiratie put uit de wijze waarop New York Magazine de zaak tegen Bill Cosby lanceerde. Het blad plaatste foto’s van 35 slachtoffers op de cover. Gustavsson doet ook zoiets waarbij sommige vrouwen onherkenbaar zijn afgebeeld. Vanaf dat moment beheerst de affaire de openbaarheid. De gelederen rond Arnault sluiten zich. Vriendschap weegt zwaarder dan rechtvaardigheid. Dan treedt de ware held van het verhaal naar voren. Sara Darius, secretaris van de Zweedse Academie, veroordeelt op ondubbelzinnige wijze het gedrag van Arnault. In misbruikzaken is het bewijs vanwege het ontbreken van getuigen vaak problematisch. Darius vindt het aantal slachtoffers en het gelijksoortige patroon in de verhalen dermate overtuigend dat er bij haar geen voedingsbodem voor twijfel is. Sommige leden blijven uit solidariteit de feiten ontkennen. De motieven van Gustavsson worden in twijfel getrokken. Ze zou vooringenomen zijn.
Het is zeker zo dat Gustavsson graag wil scoren maar als lezer heb ik nooit de indruk gekregen dat zij daarvoor bereid is de waarheid geweld aan te doen. Kwalijker vind ik dat zij in haar formuleringen vaak flodderig is. Als zij de stemverhouding binnen de Academie behandelt over het royement van Frostenson maakt zij melding van zes stemmen voor en acht tegen plus een onthouding. Tel daarbij Frostenson op dan kom je op zestien leden uit terwijl de Academie uit achttien leden bestaat. Geconfronteerd met vertegenwoordigers van de pers na een beraadslaging van de Academie meldt de auteur dat Darius een persbericht voorleest. Hoezo een persbericht? Heeft Darius zeven persberichten bij de hand en kiest zij daaruit een willekeurige om voor te lezen.
Wat het boek illustreert, in overeenstemming met andere zaken die door de Me too beweging aan de kaak zijn gesteld, is dat verbazing misplaatst is waarom mannen op hoog geplaatste posities wangedrag vertonen in plaats van voorbeeldgedrag. De werkelijkheid is dat juist die hoge positie het wangedrag legitimeert. Zij faciliteert en biedt beschutting tegen kritische bejegening.
Een vraag die mij vooraf bezig hield, was of de toekenning van de Nobelprijs door het gedrag van het beklagenswaardige echtpaar ooit tot een andere uitkomst heeft geleid. Dat is zeer onwaarschijnlijk. Het enige dat je Arnault op dit punt kunt aanwrijven is dat hij loslippig is geweest door voorbarig de naam van de winnaar prijs te geven. Een praatjesmaker etaleert graag voorkennis.
De lezer kan vrede hebben met de afloop. Arnault is, ook in hoger beroep, veroordeeld tot gevangenisstraf, Frostenson heeft afstand moeten doen van bepaalde privileges en de Zweedse Academie dient in de toekomst bij de Nobelprijs samen te werken met experts van buiten om tot haar oordeel te komen. Met terugwerkende kracht ontving Olga Tokarczuk alsnog de Nobelprijs van 2018.
middelr@xs4all.nl
