Leesimpressies

  • Michael Sandel: Rechtvaardigheid

  • Nr. 28 - 2010
  • Na enkele keren geattendeerd te zijn op de colleges over rechtvaardigheid van Michael Sandel volgde een kennismaking via internet. Daar staat een docent zoals een docent bedoeld is. Aan de hand van actuele dilemma’s bespreekt Sandel het gedachtegoed van denkers uit verschillende tijdperken. Hij doet dat in een volle collegezaal op een uiterst interactieve manier. Hij schetst een case en vraagt aan de zaal wat de juiste handelwijze is. En natuurlijk waarom. Vervolgens verandert hij de case en polst opnieuw de zaal. De studenten voelen zich vrij om hun standpunten en overwegingen naar voren te brengen. Het aantrekkelijke van het onderwerp rechtvaardigheid is dat het iedereen aanspreekt. Niet iedereen volgt de politiek of is geïnteresseerd in de maatschappelijke actualiteit. Ik ken echter geen mensen zonder een besef van rechtvaardigheid. Iedereen heeft opvattingen over wat eerlijk is al dan niet op een intuïtieve manier. Je ziet dat aan de emoties waarmee dergelijke opvattingen uitgedragen worden. Verontwaardiging duidt veelal op gefrustreerde rechtvaardigheid. In de omgang van mensen met elkaar en dus voor een samenleving vormt rechtvaardigheid een sleutelbegrip. Als er iemand is die je helpt de weg te vinden naar wat redelijk is, dan is dat een verrijkende ervaring. De liefhebber kan terecht op www.justiceharvard.org of enkele leerzame uren doorbrengen met de schriftelijke neerslag uit 2009 dan wel met de Nederlandse vertaling Rechtvaardigheid van dit jaar.

    Bij Sandel komt een groot aantal actuele kwesties voorbij. Is het redelijk dat de prijs van huisgeneratoren verveelvoudigd wordt direct nadat in een gebied orkaanschade is opgetreden? Is het acceptabel dat Michael Jordan en Bill Gates zo veel geld krijgen voor waar zij goed in zijn? Komen soldaten met een posttraumatisch stresssyndroom net als lichamelijk gewonden in aanmerking voor een Purple Heart? Is het juister voor een samenleving om een systeem van dienstplicht te kennen dan een beroepsleger? Is betaald draagmoederschap geoorloofd? Is het zinvol dat regeringen excuus aanbieden voor onrecht uit het verleden? Door overwegingen te inventariseren en die op hun consequenties door te trekken ontstaat inzicht wat in een gegeven situatie passend kan zijn. Zo ontleed Sandel de verontwaardiging over de bonussen van bankiers. Die bonussen bestonden echter ook al in tijden van voorspoed. Toen was daar, althans in Amerika, weinig oppositie tegen. De ergernis blijkt zich dus niet zozeer te richten op het belonen van hebzucht maar op het belonen van mislukking. Is er eigenlijk wel een verband tussen prestatie en bonus? Bankiers weigerden de verantwoordelijkheid op zich te nemen voor de kredietcrisis. Het was overmacht in plaats van iets dat je hen als bestuurders kon aanrekenen. Als dat klopt dan is de vraag gerechtvaardigd of het succes uit het verleden niet evenzeer op het conto van overmacht valt te plaatsen.


    Robert Kennedy: het bruto nationaal product meet alles, behalve datgene wat het leven de moeite waard maakt


    Sandel bespreekt drie soorten redeneringen waar rechtvaardigheid op stoelt. Allereerst is er de opvatting die teruggaat tot het utilitarisme. Mensen streven naar geluk en genot onder vermijding van pijn en lijden. Het maximaliseren van geluk voor zo veel mogelijk mensen is aldus rechtvaardig. Keerzijde van die benadering is dat het voorbijgaat aan de rechten van het individu en van minderheden. Een tweede opvatting is dat rechtvaardigheid bestaat uit het vergroten van vrijheid voor mensen. Randvoorwaarde om vrijheid te honoreren is wel dat er een uitgangspositie van gelijkheid bestaat. De derde redenering stelt deugdzaamheid centraal.

    Sandel is uitstekend in staat om de opvatting van anderen te verwoorden. Nooit is het denken van Immanuel Kant mij helderder uitgelegd. Jammer dat de oude Pruis dat zelf niet meer kan lezen ben je geneigd te denken. Ook ben ik overtuigd geraakt van de beperkingen in het denken van John Rawls over rechtvaardigheid. Sandel komt uiteindelijk tot het onderscheid in twee stromingen. Er is de benadering van Kant en Rawls die het juiste leven, de rechtvaardigheid, beoordeelt onder eliminatie van het denken over het goede leven. Juistheid staat op eigen benen, los van het goede. Onderbouwing van hun huiver voor een koppeling is te vinden in de angst voor de dictatuur van een bepaalde religie of moraal. Sandel kiest partij, in navolging van Aristoteles, voor de tegenovergestelde visie. Hij bepleit dat je pas over het juiste kunt oordelen in het licht van het goede. Rechtvaardigheid hangt af van wat je in het leven nastrevenswaardig vindt. Hij illustreert dat aan de opvatting over het homohuwelijk, een zeer omstreden onderwerp in de USA. Je kunt daarbij verdedigen dat een huwelijk per definitie iets is tussen man en vrouw waardoor je de mogelijkheid van het homohuwelijk buiten sluit. Daar staat tegenover de opvatting dat een huwelijk een vrijwillige verbintenis is tussen twee personen ongeacht hun sekse. In de opvatting van Aristoteles en Sandel komt het criterium deugdzaamheid om de hoek kijken. Aldus worden het algemeen belang en gemeenschapszin relevante criteria. Wat is het doel van een huwelijk eigenlijk? Als je beweert dat de essentie van een huwelijk bestaat uit het produceren van nakomelingen dan valt het homohuwelijk af. Is dat echter wel de essentie? Kinderloze huwelijken worden immers niet ontbonden. Er is geen controle of er tussen echtelieden wel geslachtsgemeenschap plaatsvindt. Het is voor vrouwen niet verboden om na de menopauze in het huwelijk te treden. Het maatschappelijk patroon wijst eerder in de richting van liefdevolle toewijding tussen twee partners als de essentie van het huwelijk. Dan kunnen partners van hetzelfde geslacht met evenveel recht in het huwelijk treden. Het boek van Michael Sandel resulteert in een geweldige leeservaring. Niet zoals hij zelf zegt, omdat alle vragen over rechtvaardigheid beantwoordbaar zijn, maar wel omdat je gaat ervaren hoe onontkoombaar ze zijn.

    Terug