Hoofdpersoon in De nacht voor de scheiding is de jonge rechter Kristof Komives. We treffen hem op een mooie nazomerdag aan op kantoor. Het eind van de werkdag komt in zicht. Hij mijmert over een echtscheidingszaak die hem morgen te wachten staat. Het toeval wil dat hij beide echtelieden vagelijk kent. Omdat het geen strafzaak betreft, vormt die omstandigheid geen beletsel om als rechter te fungeren. Met hem, de arts Imre Greiner, heeft hij vroeger op school gezeten. Met haar, Anna Fazekas, heeft hij een keer getennist en vervolgens gezamenlijk over het Margaretha-eiland gewandeld. Los van Anna Fazekas is dat trouwens één van de beste dingen om in Boedapest te doen. Het is niet alleen de rechtzaak van morgen waarover Komives mijmert. Herinneringen voeren hem terug naar zijn jeugd. Hij komt uit een familie waar mannen per traditie rechter worden. Dat gaat van vader op zoon. In zijn geval meer voorbestemming dan eigen keuze. Hij komt uit een gebroken gezin waar afstandelijkheid de dienst uit maakte. Het gebrek aan warmte zorgde ervoor dat het internaat waar hij gestald werd meer als thuis voelde dan het echte thuis. Dat kwam vooral door pater Norbert die zich over hem ontfermde. Lang duurde die inspiratie niet omdat de pater bezweek aan een ziekte.

Komives trouwde een Oostenrijkse generaalsdochter die hij ontmoette kort na de wandeling op het Margaretha-eiland. Zij schonk hem twee kinderen. Zijn leven bestaat voor een groot deel uit plichtsbesef. Hij is een vormelijke man die zich schuil houdt in gezin en baan. Afleiding is er weinig. Juist de dag waarop we hem leren kennen, legt Komives een theevisite af. Passend bij zijn burgerlijke levenswandel treft hij daar enkele notabelen naast zijn vrouw, broer en zus. Ook dit is meer een beleefdheidsbezoek dan een gebeurtenis waar hij echt naar uitziet. Op een gepast tijdstip wandelt hij met zijn vrouw naar huis.

Marai heeft ongeveer de helft van het boek ingeruimd voor de namiddag en vooravond van Komives: een goedaardige en saaie man waar weinig leven doorheen stroomt. Marai behoort tot de categorie van schrijvers, de echte, die meer aandacht schenken aan beschouwing dan aan handeling. Het expliciteren van het innerlijk leven is het exclusieve domein van de roman als kunstvorm. Voor handelingen vormt het medium film een geduchte concurrent.

Halverwege dient zich in het boek een breuklijn aan. Bij avondlijke thuiskomst zit er een bezoeker te wachten. Het is zijn jeugdvriend Imre Greiner over wie hij morgen een vonnis moet uitspreken. Komives is geheel van slag door deze onverwachte gebeurtenis. Zijn onrust zal nog groeien als hij het verhaal van Greiner aanhoort.

De boodschap van Greiner verdraagt geen uitstel. De rechtzaak kan geen doorgang vinden, omdat hij die middag zijn vrouw vermoord heeft. Later vernemen we dat er eerder sprake is van nalatigheid bij de zelfdoding van zijn vrouw dan van moord of doodslag. Greiner heeft bovendien overwogen zichzelf van het leven te beroven maar kan die beslissing pas nemen als hij van Komives uitsluitsel heeft gekregen. Komives is namelijk niet alleen onpartijdig rechter in deze zaak maar ook betrokkene. Greiner wil van Komives weten of hij wel eens van zijn vrouw Anna gedroomd heeft. Dan brengt Greiner verslag uit van zijn ongelukkige huwelijk. Anna en hij houden van elkaar maar aan geluk en liefde komen ze niet toe. Er is sprake van een reserve die het hen onmogelijk maakt om echt contact te hebben. Anna kan zich niet aan haar man geven. De verklaring daarvoor vormt Komives. Tot in details weet Greiner te melden dat Anna en Komives elkaar vier keer, vluchtig, ontmoet hebben. Dat heeft bij haar een vlam ontstoken zoals zich dat maar één keer in een leven voordoet. Het is de bron van verwijdering tussen het echtpaar gaan vormen zonder dat er ooit sprake was van bedrog of een woordenwisseling. Daarom wil Greiner weten of dat vuur wederkerig was. De ingetogen rechter uit de eerste helft van het boek moet diep afdalen in zijn gevoelens alvorens hij voor zichzelf het antwoord durft te onderkennen. Uiteindelijk is dat niet genoeg. Hij zal zich uit moeten spreken. Greiner wil weten of het een hersenschim was of werkelijkheid. Hees met doffe stem komt het antwoord. Tegen de ochtend neemt Greiner met een “adieu” afscheid van zijn jeugdvriend. Komives blijft uitgeput achter.

Marai is er weer in geslaagd om diep in de ziel van zijn personages door te dringen. Net als in Gloed bestaat de dialoog uit een finale afrekening tussen twee mannen. Om maar niet te zeggen dat de lezer getuige is geweest van een verbaal vuurpeloton.

Terug