Leesimpressies
Steven Pinker: Enlightment now
- Nr. 17 - 2018
- Tijdens een verblijf in Boston las ik in de plaatselijke Globe dat Steven Pinker de volgende avond een lezing zou geven. Een inspirerend vooruitzicht. Pinker is een man met brede interesses en schrikt niet terug om ronduit zijn mening te geven. Helaas speelden de Red Sox op hetzelfde moment een thuiswedstrijd en mijn stelregel in het buitenland is altijd first things first. Ik beloofde mijzelf en Pinker om zijn gedachtegoed te consumeren via het lezen van een boek. Die opstandige krullen van de professor kun je er thuis onder het lezen gewoon bij fantaseren. Zo kwam ik in aanraking met Pinker’s opvattingen over taal in relatie tot de werking van de geest. Bij het lezen resoneerde op de achtergrond een advies van Hugo Brandt Corstius, ook al geen kampioen als het gaat om terughoudendheid in het meningenlandschap, dat het interessant is om Pinker te lezen zolang je hem maar niet serieus neemt. Het boek van destijds begon met een intrigerend zijpad over de aanslag op de Twin Towers. Was hier sprake van één gebeurtenis of waren het er twee? Dat is geen academische kwestie als je bedenkt dat verzekeringsmaatschappijen hun uitkeringen maximaliseren per gebeurtenis. Voor de huurder van de Twin Towers ging het om een schadebedrag van 3,5 of 7 miljard dollar. Precisie in taalgebruik heeft een prijs, een punt voor de Harvard professor
Het laatste boek van Pinker heeft als onderwerp de Verlichting. De geest van de Verlichting, meer een constructie achteraf dan een uitgewerkte visie van een enkeling, is tot bloei gekomen in de 18e eeuw. Wezenlijk is het idee dat een individu vrij is om te denken en te zeggen wat hij wil. De Verlichting rekent af met de knechtende werking van kerk en staat. Rede en wetenschap vormen de fundamenten van de Verlichting. Steven Pinker gaat nog een stap verder. Hij houdt de Verlichting verantwoordelijk voor de enorme vooruitgang die de laatste paar eeuwen is geboekt. Voor hem wordt de geest ervan bijeengehouden door thema’s als rede, wetenschap, humanisme en vooruitgang. Hoewel de geest van de Verlichting nog steeds rondwaart zijn er zeker kapers op de kust. Pinker wil met zijn boek de grote relevantie van de Verlichting voor de 21e eeuw markeren. Hij heeft voor de volgende opbouw gekozen. Allereerst zet hij het gedachtegoed van de Verlichting uiteen. Daarna laat hij zien welke enorme resultaten in de geschiedenis van de mensheid zijn geboekt aan de hand van een groot aantal indicatoren. Tenslotte gaat hij nader in op de bedreigingen van dit moment. Als altijd dient de verlichting zich te wapenen tegen religieus fanatisme. Er zijn echter enkele verrassende nieuwe concurrenten bijgekomen. Daar is in de eerste plaats de politiek van het populisme. Deze vijand schuilt niet alleen ter rechterzijde. Er is ook links populisme zoals de mensen in bijvoorbeeld Venezuela dagelijks ervaren. De verschillende uitingvormen van het populisme onderscheiden zich door gemeenschappelijke kenmerken.
They are tribalist rather than cosmopolitan, authoritarian rather than democratic, contemptuous of experts rather than respectful of knowledge, and nostalgic for an idyllic past rather than hopeful for a better future
Een derde bedreiging situeert Pinker bij de mainstream intellectuele elite. In het postmoderne denken wordt de waarde van de Verlichting graag ter discussie gesteld. Wat heeft het nu eigenlijk opgeleverd en wat zijn we daar beter van geworden? Nostalgie naar het verleden toen mensen in het zweet huns aanschijn het brood verdienden is misschien wel te prefereren boven de moderne tijd waarbij de helft van de bevolking communicatieadviseur of consultant is. Dat geluid is overigens vooral populair bij mensen die nooit in een mijn of aan een lopende band gewerkt hebben.
Of het nu gaat om levensverwachting, het gebruik van geweld, gezondheidszorg, welvaart of het aantal democratieën op de wereld, de trend is onmiskenbaar positief. Pinker levert een overvloed aan bewijs. Toch zit de kracht van zijn boek niet in dit gedeelte. Dergelijke beweringen zijn eerder gedaan, zie bijvoorbeeld het boek van Johan Norberg (leesimpressie nr 1 uit 2017). De kracht van Pinker is dat hij een relatie legt tussen Verlichting en vooruitgang. Open staan voor de wereld, onderzoek doen, de feiten laten spreken, zorgvuldig redeneren, is de manier om problemen te lijf te gaan. Zal de Verlichting leiden tot een wereld waarbij problemen definitief zijn uitgebannen? Nee, dat zal nooit gebeuren. Dagelijks vinden er overal veranderingen plaats en bij elke verandering kunnen er mensen in de verdrukking komen. Een wetenschappelijke benadering biedt echter de beste garantie om tot werkzame oplossingen te komen. Hier raakt Pinker goed op dreef zoals hij dat ook is bij het weerleggen van kritiek op de Verlichting. Naar mijn smaak geeft hij wel veel aandacht aan het recente presidentschap van Trump als illustratie van een ongewenste ontwikkeling. Het verhaal van Pinker is een pleidooi om de lange termijn in ogenschouw te nemen en om in die context voordelen en nadelen van de Verlichting te bezien. Graag schaar ik me aan zijn kant. Op dit moment worden de drie machtigste landen van de wereld bestuurd door regeringsleiders die weinig boodschap hebben aan de geest van de Verlichting. Dat is een treurige constatering te midden van al het optimisme. De grote tweedeling van de wereld is niet die tussen kapitalisme of communisme, of tussen rijk en arm, of tussen gelovig of niet gelovig. De grote strijd gaat tussen Verlichting of obscurantisme en dat zal nog lang zo blijven. Wie gelooft in de rede, kan Steven Pinker en zijn boek het best serieus nemen.
