Leesimpressies

  • Umberto Eco: De mysterieuze vlam van koningin Loana

  • Nr. 18 - 2006
  • Het ligt niet voor de hand dat een hoogleraar semiotiek aan de universiteit van Bologna opeens wereldberoemd wordt. Het overkwam Umberto Eco na de publicatie van De naam van de roos in 1980. Daarna volgden nog meer historische romans en ook essays. Nu is er voor het eerst een roman die in de huidige tijd speelt. Het thema van het boek is hoe iemand na een beroerte zijn geheugen terug probeert te vinden. We volgen de hoofdpersoon Giambattista Bodoni. Eco is gewoon overvloedig te strooien met verwijzingen en citaten. Dat begint al met de naam van de hoofdpersoon. Biografisch is Bodoni een generatiegenoot van Eco en leent hij veel van diens geschiedenis maar zijn naam verwijst naar een typograaf uit de achttiende eeuw. Als de dokter in het ziekenhuis bij het ontwaken Bodoni naar zijn naam vraagt, antwoordt hij eerst Arthur Gordon Pym en vervolgens noem mij maar Ismaël. Met deze verwijzingen naar Edgar Allan Poe en Herman Melville is de toon gezet. Eco zal ook deze keer zijn eruditie niet verstoppen.

    Hoewel het geheugen informatie uit het verleden bevat, vormt het een onmisbaar instrument in het heden. Voortdurend put je bij wat je doet uit verworvenheden van vroeger. Daarom staat iemand met een falend geheugen juist in het nu met lege handen. Het geheugenverlies bij Bodoni is selectief. Hij beschikt onverminderd over kennis en vaardigheden. Hij kan bijvoorbeeld autorijden en lezen. Wat hij mist is een groot deel van zijn persoonlijke geschiedenis, van zijn emotionele identiteit. Zo weet hij aanvankelijk niet wie zijn vrouw en kinderen zijn. Zijn eigen verleden is grotendeels zoek. Pogingen dat verleden op te roepen stranden in de mist. In Cruijffiaans jargon: het geheugen is een geitenkaas. Het terugvinden van je geheugen is niet een kwestie van een laatje opentrekken. Herinneren is reconstrueren waar je dus werk voor moet verrichten.

    Op een rommelmarkt stuit Bodoni bij toeval op een stripboek uit zijn jeugd dat herinneringen bij hem losmaakt. Zijn vrouw spoort hem daarom aan terug te keren naar het huis van zijn kindertijd dat nog altijd bezit van de familie is. Ook de inmiddels bejaarde huishoudster Amalia is nog op haar post. Hij vertrekt van zijn woonplaats Milaan naar het platteland. Het huis in Solara blijkt een geweldige schatkamer te zijn. De zolder vormt een onuitputtelijke bron van oude voorwerpen: boeken, affiches, schoolschriften, foto’s, een encyclopedie, sigarettenpakjes, cacaoblikken, kranten, postzegels en een radio. Een thuisbasis met een schat aan boeken zal de kiem gelegd hebben voor het antiquariaat waar Bodoni zijn bestaan in heeft gevonden. Gretig stort hij zich op de onvermoede schatten. Het oplopen van de bloeddruk is de prijs die betaald moet worden. De confrontatie met de voorwerpen van vroeger brengt herinneringen terug al merkt Bodoni dat de mist in eigen tempo oplost. Dat laat zich niet forceren.

    Naast de oogst van de zolder ondervindt Bodoni steun van zijn vriend Gianni Laivelli. Sinds hun jeugd zijn zij bevriend en kennen zij elkaar door en door. Gianni kan hem bijpraten over zijn belevenissen met vriendinnen. Langzaam rijst zijn grote liefde Lila Saba op uit de mist. Met één uitzondering want haar gezicht kan hij niet meer reproduceren. Zijn hele leven heeft hij de hoop gekoesterd haar opnieuw te ontmoeten tot hij er nu voor het eerst achterkomt dat zij al veertig jaar niet meer leeft. Gebeurtenissen die hem het diepst geraakt hebben, zijn het verst weggeduwd. Het kost de grootste inspanning om juist die weer tot leven te wekken. Zo is er de tocht door het ravijn waarbij de jonge Bodoni een groep vrijheidstrijders uit de handen van de Duitsers naar veilig gebied moet loodsen op basis van zijn goede terreinkennis. Hierbij vallen echter dodelijke slachtoffers. Deze episode vond, waarschijnlijk niet toevallig, plaats in de mist.

    De titel die Eco heeft bedacht, is ontleend aan een boek dat zich op de zolder bevindt. Bij het ontwaken na zijn beroerte onderkende Bodoni dat binnen in hem mysterieuze vlammen woedden. De klank van de titel De mysterieuze vlam van koningin Loana had magische vormen aangenomen. De confrontatie met het origineel leert dat de inhoud teleurstelde. Het betrof een zouteloos verhaal en Loana bleek een kleine wispelturige heks. Het geheugen speelt een grimmig spel waarbij de eigenaar nu eens leidt en dan weer volgt.

    Eco vertelt een verhaal dat meer omvat dan brokstukken uit het leven van de hoofdpersoon. Het is tevens de geschiedenis van zijn generatie met de turbulenties van het tijdperk Mussolini en de oorlog. Het boek is ruim voorzien van illustraties waardoor de voorwerpen van de zolder herkenbaar worden. Muggenzifterig zou je kunnen zeggen dat het voor een schrijver een brevet van onvermogen is als hij het niet met woorden af kan. Ik zou de keuze van Eco zeker willen verdedigen. Van buitenlandse lezers en van een jongere Italiaanse generatie mag je niet verwachten dat zij zich voorwerpen uit de Italiaanse jaren dertig en veertig kunnen voorstellen hoe waarheidsgetrouw de auteur die ook beschrijft. Op dit punt is het beeld onverslaanbaar. Het activeren van het geheugen kent visuele impulsen naast verbale. Door afbeeldingen op te nemen kan de lezer makkelijker meevoelen met de worsteling die Bodoni doormaakt. De illustraties geven een extra dimensie aan het boek dat rijker gevuld is met subplots dan hier aan de orde kan komen. Eco heeft een speelse zoektocht naar de werking van een geheugen afgeleverd.

    Terug

Lijstjes

Deze auteur komt voor in de lijstjes: