Leesimpressies
Wim Voermans: Het verhaal van de grondwet
- Nr. 12 - 2021
- Je bent ontspannen een boek aan het lezen en dan opeens dringen de verkiezingen zich op. Je kunt die gebeurtenis als staatsburger niet negeren. Ik houd me vast aan de democratische illusie. Mijn stem kan doorslaggevend zijn als het gaat om net wel of net niet een zetel, behoud of verlies van de meerderheid voor een regering. Waar moet ik aangenaam zwevend landen en hoe stel ik dat vast? De verkiezingsdebatten op de televisie zijn geen hulpmiddel. Ze zijn voorspelbaar en de debattrucs waarmee de spindoctors hun lijsttrekkers op pad sturen fnuiken je belangstelling voor politiek. De verkiezingsprogramma’s van de diverse partijen helpen evenmin. Ze zijn opgesteld met in het achterhoofd de modellen van de planbureaus zodat elke partij naar believen wat plusjes kan scoren ten opzichte van de concurrentie. Bovendien zijn de programma’s al ingehaald door onvoorziene gebeurtenissen nog voordat de formatie is afgerond. Je moet op eigen houtje tot een keuze komen. Misschien, zoals zo vaak, helpt het lezen van een boek. Misschien zet Wim Voermans, hoogleraar staats- en bestuursrecht te Leiden, mij op het juiste spoor. Na lezing zal ik een stemverklaring afgeven. Voermans treft geen blaam. Ik neem de volle verantwoordelijkheid. Een stip aan de horizon komt te voet en gaat te paard.
Waarom hebben we eigenlijk een grondwet? Die vraag vormde voor Wim Voermans het uitgangspunt voor het schrijven van zijn boek. Hij geeft een uitgebreid overzicht van de ontwikkeling die de grondwet heeft doorgemaakt. Voermans maakt vergelijkingen door de tijd en tussen landen. Grondwetten blijken een redelijk recent maar tegelijk zeer populair fenomeen te zijn. Op basis van het lidmaatschap van de Verenigde Naties valt op dat 189 van de 193 landen beschikken over een grondwet. Niet alleen democratieën maar ook dictaturen hebben er eentje in huis. De opkomst van de grondwet gaat hand in hand met de opkomst van de natiestaat. Rechtsregels zijn heel oud maar grondwetten niet. Als Nederland hebben wij enkele jaren terug het 200-jarig bestaan gevierd. Voor 87% van de nationale grondwetten geldt dat zij ontstaan zijn na 1950. Voermans legt de nadruk op het verhalende element van de grondwet en het karakteristieke van het wij. We the people is de beroemde opening van de Amerikaanse constitutie. Een grondwet combineert het is met wat hoort.
Constituties bevatten metaregels over het ‘wij’ van de rechtsgemeenschap, het ‘wat’ van het recht, het ‘wie’ van de rechtsvorming en het ‘hoe’ van de binding. En voor wie verder kijkt, wie achter of tussen de regels leest, die zal ook altijd iets vinden over het ‘waarom’ van dat alles
Als overzicht heeft Voermans een informatief boek geschreven. Hij besteedt ook aandacht aan een kritische toets over het belang van de grondwet. Veelal relativeert hij die kritiek. Schaduwzijden verzuipen in het moeras van de nuance. Een brede invalshoek legt het af tegen een dingetje van juristen. Daarom is het goed om stil te zijn bij de minpunten.
De Nederlandse grondwet is geen levend document bij de bevolking. Uit onderzoek in opdracht van het Ministerie van Binnenlandse Zaken blijkt dat 84% van de bevolking de inhoud niet zo goed of helemaal niet kent.
De formulering van de grondwet staat de toegankelijkheid in de weg. De vrijheid van meningsuiting, wellicht met het gelijkheidsbeginsel, het principe dat door alle lagen van de samenleving wordt omarmd, heeft een omslachtige formulering meegekregen. Niemand heeft voorafgaand verlof nodig om door de drukpers gedachten of gevoelens te openbaren, behoudens ieders verantwoordelijkheid voor de wet.
Omdat de grondwet een rechtsregel van een hogere orde is, worden er vaak extra eisen gesteld aan wijziging. Zo moet bij ons het parlement ontbonden worden en is er een tweederde meerderheid van de stemmen nodig. Een grondwet behoeft een balans tussen aan de ene kant continuïteit en stabiliteit en aan de andere kant vernieuwing en meegaan met de tijd. Het eerste is bij ons het zwaarst gaan wegen.
In de grondwet ontbreken bepaalde essentialia van ons systeem of bevat bepalingen die door de tijd achterhaald zijn. De grondwet zegt dat Nederland gaat over ons geldstelsel terwijl dat al lang in handen is van het internationale collectief der eurolanden.
Wij hebben geen aparte voorziening, in de vorm van een constitutioneel hof die rechtsregels toetst aan de grondwet. Dat gebeurt in Nederland door de wetgever. De slager en het eigen vlees.
Wij kennen geen grondwetsdag. Veel landen gedenken de waarde van hun grondwet met een feestdag, liefst een vrije dag. Daarmee is er een vast moment aanwezig dat de grondwet in het middelpunt van de belangstelling staat.
Voermans relativeert de gebreken. De grondwet is geïnternaliseerd in ons denken. “Dat we dat niet zo ervaren levert wellicht juist het bewijs voor de ‘habitus’ ervan.” Deze laatste redenering doet denken aan de uitspraak van de rechter die de onschuldige Lucia de B voor babymoord veroordeelde. Dat er geen sporen waren, dat het bewijs ontbrak, toonde slechts aan hoe geraffineerd zij te werk gegaan was.
Na het lezen van Voermans ging ik naar de stembus. Het rancuneuze van de populisten is me van meet af aan een gruwel. De populisten hebben me in de armen gedreven van de gevestigde partijen. Zo kort na het fiasco van de toeslagenaffaire wilde ik daar echter geen onderdak zoeken. Het was tijd voor verandering. Weg met het benepen nationalisme, eigen Europa eerst. Ik heb deze keer op Volt gestemd.
middelr@xs4all.nl
