Leesimpressies
Santiago Amigorena: Het innerlijk getto
- Nr. 33 - 2021
- De loodsen van het Centraal Boekhuis in Culemborg schieten vermoedelijk tekort om onderdak te bieden aan alle werken over de Tweede Wereldoorlog. Dat verkleint de animo om nogmaals een werk over dit onderwerp te lezen en daagt de schrijver uit om een nieuwe invalshoek te vinden. Mijn leesclub had desondanks het boek van Santiago Amigorena op het menu gezet onvermoeibaar hopend op een aangename leeservaring. Het boek geeft een kijk op wat overbekend is vanuit Buenos Aires. Vanuit de derde wereld duikt soms het verwijt op dat de term wereldoorlog wat aanmatigend is. Zij deden immers niet mee. Liep er soms toch een verborgen frontlijn ergens door Latijns-Amerika? Beperkte dat continent zich niet tot de opname van foute types vanaf het moment dat het Derde Rijk ten val was gekomen. Liever naar Montevideo, Asuncion of Buenos Aires dan naar Neurenberg. Dokter Mengele kan overal spreekuur houden. Santiago Amigorena laat zien hoe een oorlog die ver weg plaats vindt de gemoederen van mensen met Europese wortels elders kan raken. Die oorlog kan van binnen spoken ook als er geen schot in de buurt gelost wordt. Het getto van Warschau kan op zo’n moment bij iemand naar binnen slaan. Gedachten kunnen even kwellend zijn als realistische dreigingen.
De Pool Vicente Rosenberg vertrok in 1928 naar Argentinië. Het leven in Europa was hem benauwend geworden. Hij had gediend in het leger maar merkte dat hij steeds minder als Pool en steeds meer als jood beschouwd werd. In zijn nieuwe vaderland ging het hem voor de wind. Hij trouwde met Rosita en zij kregen aanvankelijk drie kinderen. Zijn schoonvader die meubels produceerde stelde hem een winkel beschikbaar om zijn meubels aan het publiek te slijten. De zaken gingen goed. Rosenberg gedroeg zich als een jonge dandy. Met zijn vrienden kwam hij samen in Café Tortoni om te drinken en te kletsen. In Buenos Aires heerste voorspoed. Joods voelt hij zich nauwelijks meer. Pools evenmin eerder Argentijns. Wincenty lijkt definitief Vicente geworden. Voor zijn beste vriend met wie hij samen de oversteek gemaakt had was het sein om te vertrekken toen zijn moeder even joods als onuitstaanbaar werd als haar moeder. Toch liet die vriend zijn moeder overkomen naar Argentinië. Rosenberg liet in Europa naast een moeder een broer en een zus achter. Door de opkomst van het nazisme valt zijn joodse identiteit niet langer te negeren. De joodse kwestie is een schepping van het antisemitisme ervaart Rosenberg in de geest van Sartre. Uit de buurt van zijn moeder zijn was aanvankelijk een opluchting maar in tijden van crisis wordt die afstand steeds meer een kwelling. Het gedrag van Rosenberg raakt geleidelijk ernstig ontregeld.
Hij was iemand geworden die niet daar was geweest waar hij had moeten zijn, die was gevlucht, die leefde terwijl de zijnen doodgingen. En vanaf dat moment koos hij ervoor als een spook door het leven te gaan, stil en eenzaam
Amigorena schetst hoe Rosenberg steeds meer verstrikt raakt in zijn schuldgevoel. Hij doet er het zwijgen toe, is niet meer aanspreekbaar voor de warmte van zijn gezin, verwaarloost zijn werk en vriendenkring. Hij zoekt troost in het casino, bij het gokken op paardenraces en bij het pokeren. Echtgenote Rosita is de wanhoop nabij maar blijft vierkant achter haar man staan. Symbolisch voor Rosenberg is de terugkerende droom dat er een muur om hem heen staat. En die muur komt steeds dichterbij. Rosenberg is in zijn innerlijk getto onbereikbaar.
Amigorena wisselt het verhaal af met informatie over de al maar toenemende greep van de nazi’s op het leven van de joden. Dan gaat het over de Sonderkommando’s, de Wannseeconferentie waarin besloten wordt over de Endlösung, over de bouw van concentratiekampen en de muur om het getto van Warschau. Mondjesmaat dringt de berichtgeving hierover door in Buenos Aires. Men wist het niet maar kon het weten. Wat er werkelijk gebeurde in de kampen ging het voorstellingsvermogen te boven. Met vertraging dringt soms een brief van moeder door. Rosenberg deelt de schaarse informatie met niemand. Achteraf blijkt moeder in Treblinka gestorven.
De implosie van Rosenberg balanceert soms op de grens van het geloofwaardige. Door het schetsen van de historische context en de gedetailleerde beschrijving van zijn ondergang ben ik geneigd mee te gaan in het verhaal van de schrijver. De lezer is getuige van hoe het van kwaad tot erger wordt. In het laatste hoofdstuk onthult Amigorena dat de figuur van Rosenberg is gebaseerd op het leven van zijn grootvader. De schrijver is de zoon van een van Rosenbergs dochters. Dat de lezer voor de zoveelste keer de gruweldaden van de nazi’s krijgt opgediend, is binnen het verhaal functioneel. De miljoenen slachtoffers verdienen het te ontsnappen aan de vergetelheid. Met de huidige populariteit van extreem rechts valt te verdedigen dat je aan dit onderwerp nooit genoeg aandacht kunt besteden. Gaan gewaarschuwde mensen ooit voor twee tellen?
middelr@xs4all.nl
