Josef Skvorecky behoort met Milan Kundera en Bohumil Hrabal tot de kopstukken van de Tsjechische literatuur. Vanaf zijn debuut heeft hij te maken gehad met tegenwerking door de autoriteiten. Na de inval door de Sovjets in 1968 neemt hij met zijn echtgenote, schrijfster Zdena Salivarova, de wijk naar het buitenland. Vanuit Toronto zal hij zich blijven inzetten voor de Tsjechische literatuur tot zijn dood in 2012 op 87-jarige leeftijd. Na het einde van de communistische dictatuur ontving hij een onderscheiding van president Vaclav Havel van wie hij werk in Canada had uitgegeven.
De roman bevat onder meer een portret van dokter Strauss. Danny had een zwakke gezondheid en maakte graag gebruik van de diensten van de arts. Tot er een moment kwam, na de inval door de nazi’s, dat een bezoek aan de populaire dokter niet meer was toegestaan. Later bleek hij te zijn opgehangen in Theresienstadt om niks. Hij scheen een SS’er niet te hebben gegroet. Het begon geleidelijk. Auto’s van joden, van zigeuners evenzeer, werden in beslag genomen. Toegang tot restaurants werd verboden.
Danny kreeg Duits van meneer Katz. Deze beklemtoonde het belang van kennis. Ze kunnen je alles afnemen, behalve dat. Het laatste beeld van meneer Katz is dat hij in de rij staat voor het station klaar om op transport te gaan. Dat lot stond ook de vader van Danny te wachten. Hij verdween in Bergen-Belsen.
Uitgebreider komt het verhaal van Rebecca aan bod.

Wat Skvorecky laat zien is hoe een glijdende schaal werkt. Veel mensen blijken immuun voor de werkelijkheid te zijn. Je ziet alleen iets als je dat wilt zien. Het is vergelijkbaar met wat de bekroonde film Zone of interest laat zien. Je kunt een gelukkig leven vieren in de schaduw van de gaskamers en crematoria. Mensen raken eerder onder de indruk van fictie dan van de werkelijkheid. Danny brengt dat tegenover Rebecca als volgt onder woorden. “Hoogstens literatuur kan ons nog ontroeren. Een stom, gedrukt, sentimenteel verhaal doet ons de tranen in de ogen springen. Maar de werkelijkheid, dat wat er om ons heen gebeurt, hier en nu, daar raakt niemand door ontroerd.”
Tegelijk met de roman van Skvorecky las ik het bekende werk van de Pool Tadeusz Borowski: Hierheen naar het gas, dames en heren. Dat boek geeft een ooggetuige verslag van het leven in Auschwitz. De niet joodse auteur komt als verpleger in opleiding in de hel terecht. Hij beschrijft wat hij waarneemt en zal na afloop van de oorlog op 28-jarige leeftijd zelfmoord plegen. Hij had genoeg gezien. Juist door zijn koele registratie zonder afkeurende waardeoordelen heeft zijn betoog veel effect. Dat is te vergelijken met de indrukwekkende roman Is dit een mens? van Primo Levi, een man die zijn rancune verbazingwekkend vaardig onder controle weet te houden. Bij Levi eindigde het leven overigens ook met zelfmoord. Voor velen is Auschwitz de overtreffende trap van het kwaad. Wie zich daarin verdiept, komt snel tot de conclusie: dit nooit weer. Van de geschiedenis kun je leren. Is de mensheid wel leergierig is de vraag die zich aandient. Ik merk dit op tegen de achtergrond van de conferentie in Boedapest waar het woord gevoerd werd door de boezemvrienden Orban, Trump en Wilders. De mannen van eigen volk eerst hebben electoraal de wind mee. Mijn animo om over de holocaust te lezen is inmiddels wel geblust. Ook een leesimpressie is te veel gevraagd. Ik sla dit onderwerp over. Mogelijk is verzet de aangewezen route.
middelr@xs4all.nl

Terug