Leesimpressies
Ivan Klima: Liefde en straatvuil
- Nr. 10 - 2022
- Ivan Klima heeft in zijn leven te lijden gehad van twee dictaturen. Hij bracht zijn jeugd voor een deel door in kamp Theresienstadt. Daarna kreeg hij te maken met de Sovjets en hun zetbazen in Praag. De consequentie van de onvrijheid was onder meer een publicatieverbod en een uitreisverbod vanwege een ingenomen paspoort. Om het hoofd boven water te houden werd hij gedwongen baantjes te vervullen die hij anders nooit bekleed zou hebben. Dan ben je opeens ziekenverzorger, postbesteller of straatveger. De druk om maar van alles te accepteren is groot. Anders ben je in de ogen van het regime een parasiet. De functie van straatveger heeft voor Klima uiteindelijk geresulteerd in een bijzondere roman. De hoofdpersoon die tegelijk als verteller fungeert, heeft veel gemeen met Ivan Klima. Er zijn nogal wat scenes in het boek die letterlijk overeenkomen met wat Klima in zijn biografie “My crazy century” heeft opgenomen. Zijn memoires zijn brilliantly, wittily and poignantly told volgens de voormalige minister van Buitenlandse Zaken van de Verenigde Staten, de in Tsjechoslowakije geboren Madeleine Albright. Daar valt weinig tegenin te brengen. De lezer krijgt een huiveringwekkend beeld hoe een dictatuur gewone mensen het leven onmogelijk probeert te maken. En dat allemaal om een utopie te realiseren die maar niet wil lukken.
De roman begint als de verteller zich op zijn eerste werkdag meldt in de kleedkamer van de straatvegers. Hij ontmoet een bont gezelschap aan collega’s. Er is een jong robuust debieltje met een tic in zijn gezicht maar ook een man getooid met een kapiteinspet en een haak op de plek waar je een hand zou verwachten. Vrouwen kunnen ook straatvegers zijn zoals het drankorgel Venus. Gehuld in oranje vestjes en voorzien van schoppen, bezems, vuilnisbakken en markeringborden gaat het gezelschap aan het werk. Vuil is van nature hardnekkig. Het mooie van het werk is dat je in buurten van je stad komt die je anders zou vermijden. De straatvegers vertellen aan elkaar hun verhalen en doen dat bij voorkeur in een café. De verteller wisselt zijn ervaringen als straatveger af met beschouwingen over zijn roeping als schrijver. Dat is wie hij echt is. De wereld van de straatvegers vormt een surrogaat universum. Ten tijde van zijn handarbeid werkt hij aan een essay over Franz Kafka. Ook over dat onderwerp rapport hij zijn bevindingen.
Ik schreef uren, dagen, weken. Toneelstukken die ik nooit opgevoerd zou zien, en romans waarbij ik ervan uitging dat die nooit zouden verschijnen, althans niet in de taal waarin ik ze geschreven had
In zijn periode als straatveger heeft de verteller een gepassioneerde verhouding met een beeldhouwster. Een nieuwe baan biedt de gelegenheid om de deur uit te zijn zodat echtgenote Lida niet precies weet wat hij uitspookt. Lida en minnares Darja kennen elkaar overigens wel. Ooit kocht de verteller een beeldje van Darja om zijn vrouw cadeau te doen. Op een dag kwam zij bij het echtpaar thuis om het beeldje te lenen met het oog op een tentoonstelling. Darja en Lida raakten in een geanimeerd gesprek. De verteller raakte toen verliefd op de hartstochtelijke stem van de beeldhouwster. Hij zou weldra ervaren dat de hartstocht niet alleen in haar stem zat. Hij raakt vermalen tussen de passie van zijn minnares en de loyaliteit van zijn partner gedurende vijfentwintig jaar. Verscheurd tussen twee vrouwen en twee banen. De twee vrouwen vinden elk dat hij de ander moet opgeven. Darja vindt dat hij terugdeinst voor een definitieve breuk. Hij vindt vrijheid heel belangrijk maar durft daar niet voor te kiezen. Zijn weerwoord is dat je vrijheid met evenveel recht kunt uitoefenen door bij iemand te blijven als door iemand te verlaten.
Klima wisselt in het boek voortdurend van scene. De toon van het bestaan als straatveger is in het algemeen lichter dan die over het bestaan als schrijver. Soms doet de wisseling van perspectief wat geforceerd aan.
De fascinatie van de schrijver voor Franz Kafka is boeiend om te lezen. Ivan Klima was bevriend met Philip Roth. De Amerikaanse schrijver bezocht zijn collega regelmatig in Praag. Roth besteedde in Shoptalk zijn boek gewijd aan vooral schrijvers uit Oost-Europa het langste hoofdstuk aan Ivan Klima. Tussen de twee was Kafka een geliefd gespreksonderwerp. Kafka was tijdens de Sovjet dictatuur uit de gratie. De twee vragen zich af waarom dat het geval was. Kafka was geen auteur met uitgesproken politieke opvattingen. Hij had genoeg te stellen met de demonen die hem van binnenuit lastig vielen. Illustratief voor het gebrek aan politiek bewustzijn is een passage in zijn dagboek uit 1914. Duitsland heeft Rusland de oorlog verklaard, ’s middags gezwommen. Volgens Klima bestond de ergernis van het regime over Kafka uit zijn waarachtigheid. Dat is bedreigend voor dictators. Poetin en Lavrov bewijzen dagelijks dat dictators nog uit hetzelfde hout gesneden zijn.
Bij mijn weten is My crazy century van Klima nooit in het Nederlands vertaald. Dat gemis zou gecorrigeerd moeten worden. De gemiddelde kwaliteit van de serie Privédomein zou er verder door omhoog gaan. De actualiteit vraagt om een dergelijke uitgave.
middelr@xs4all.nl
