Leesimpressies
Abdulrazak Gurnah: Paradijs
- Nr. 33 - 2022
- Toen Abdulrazak Gurnah in 2021 de Nobelprijs voor literatuur kreeg had ik nog nooit van hem gehoord. Hij werd in 1948 geboren in Tanzania en week op jonge leeftijd als vluchteling uit naar elders. Geruime tijd bekleedde hij functies aan Britse en andere universiteiten. Hij bezit de Britse nationaliteit en schrijft in het Engels. Buiten Engeland was er weinig belangstelling voor zijn werk. De Nobelprijs bracht verandering. Het oordeel van de jury plaatst zijn werk in het licht van het antikolonialisme en de strijd tegen de slavernij. Uitgeverij Meulenhoff heeft de handschoen opgepikt en is bezig zijn werk, deels opnieuw, uit te geven. Het modieuze frame van kolonialisme stimuleert de vraag. Dat is gedeeltelijk irritant. In “Paradijs” speelt het kolonialisme bedreven door Britten en Duitsers op de achtergrond een rol die beslist dubieus is. Veel nadrukkelijker is de les dat Afrikaanse bevolkingsgroepen de invloed vanuit Europa helemaal niet nodig hebben om animositeit en onvrijheid aan bod te laten komen. Dat kunstje beheersen ze zelf uitstekend. De roman vertelt het verhaal van Yusuf dat een aanvang neemt als hij twaalf jaar oud is. Hij groeit op in een dorpsgemeenschap. Vader is de uitbater van een hotel annex eethuis. Het was thuis geen vetpot, Yusuf is graatmager. Tot de hoogtepunten van het bestaan behoort het periodieke bezoek van oom Aziz die nooit vergeet om Yusuf een muntstuk toe te stoppen. De vrijgevigheid van Aziz is misleidend.
Op een dag dragen zijn ouders Yusuf op het huis te verlaten om oom Aziz te vergezellen. Pas later zal hij begrijpen wat aan deze daad ten grondslag ligt. De personages zijn weinig transparant. Uitleggen waarom zij doen wat zij doen en waarom blijft veelal impliciet. Achtergronden hullen zich in mist en nevel. Op zijn nieuwe bestemming in de stad wordt Yusuf toegewezen als hulpje aan Khalil die iets ouder is dan hijzelf en hem kneedt in wat de verwachtingen zijn. Aziz is een reizend koopman die de exploitatie van de winkel tijdens zijn trips overlaat aan Khalil en zijn nieuwe rechterhand. De regels van de islam zijn leidend. In zijn geboortedorp volgde Yusuf de koranschool waar hij overigens niet heeft leren lezen. Een belangrijke les is dat Yusuf Aziz niet langer als oom dient aan te spreken. Gepaster is de titel seyyid ofwel meester. Dingen zijn zoals ze zijn en men kan daar het best goede nota van nemen desnoods kwaadschiks. Zo leert Yusuf dat hij aan Aziz is meegegeven ter compensatie van de schuld van zijn vader aan de koopman. Yusuf fungeert als aflossing. Zonder loon maar met kost en inwoning verricht hij het werk dat van hem verlangd wordt. Overigens is Khalil via dezelfde route onder de invloedssfeer van de koopman terechtgekomen. Leven is leren gehoorzamen. Gehuld in een wolk van parfum en met een zelfvoldane glimlach gaat de koopman op handelsmissie.
De expeditie vertrok ten slotte in een serene sfeer, voorafgegaan door de hoornblazer die een drukke melodie blies en de trommelslager die een goedkeurend ritme roffelde. Mensen op straat bleven stilletjes staan en wuifden bedeesd
Yusuf wordt ouder en het vertrouwen van Aziz in hem groeit. Hij mag mee op expeditie waaraan risico’s verbonden zijn. De handelswaar behoeft bescherming, ontmoetingen zijn soms vijandig en in de nacht liggen de wilde dieren op de loer. Aziz begint een ontmoeting met het uitdelen van welkomstgeschenken om de juiste sfeer te scheppen. De standaardrespons is dat een bevolkingsgroep meer geschenken verlangt. Wellevendheid is een kwestie van onderhandelen. Bij een treffen met een groep onder leiding van sultan Chatu loopt een confrontatie uit de hand. Er vinden ernstige gewelddadigheden plaats.
Eenmaal thuis zijn er andere bedreigingen. De echtgenote van Aziz wier leven zich binnenskamers afspeelt heeft haar oog op Yusuf laten vallen. Op veel plekken in het verhaal krijgt hij het etiket van een mooie jongen opgeplakt. Zij sluit zich hier bij aan. De echtgenote is ziek, zij heeft een ontsierende paarse vlek in haar gezicht. Diverse artsen hebben tevergeefs geprobeerd haar te genezen. Zelfs koeiendokters en kamelendokters zijn geconsulteerd. Zij denkt dat Yusuf haar kan genezen. Hij beschikt over de juiste gebeden. Yusuf wordt gewaarschuwd zich niet met haar in te laten maar hij heeft zo zijn eigen motieven. De echtgenote verkeert continu in het gezelschap van Amina, de zus van Khalil. Yusuf droomt ervan om samen met Amina te ontsnappen en te kiezen voor een gezamenlijk leven in vrijheid. Het aftasten van hun liefde is met omzichtigheid omgeven. Hoe realistisch is deze optie? Welke repercussies zal Aziz aan een dergelijke handeling verbinden? Vrijheid is wenselijk maar is het ook haalbaar? Het leven dat Gurnah in de roman schetst heeft de kenmerken van een knellend verband. Vermoedelijk is er sprake van een waarheidsgetrouw tijdsbeeld. Met de afschaffing van de slavernij op papier is de werkelijkheid niet onmiddellijk een andere geworden. De indruk die achter blijft is een treurige.
middelr@xs4all.nl
