Leesimpressies

  • Ariel Dorfman: Death and the maiden

  • Nr. 18 - 2023
  • Ooit was ik zeer onder de indruk van Ariel Dorfmans autobiografie. Hij bracht zijn wisselende loyaliteit tussen de Verenigde Staten en Chili inzichtelijk voor het voetlicht. Dat dilemma spitste zich toe op zijn taalgebruik. Ging zijn voorkeur uit naar het Engels dan vertoefde het Spaans in het verdomhoekje en andersom. Het zou een lange worsteling vergen om beide delen van Amerika tegelijkertijd recht te doen. De rode draad vormden zijn progressieve politieke opvattingen. Nu eens waren die in het noorden en dan weer in het zuiden uit de gratie. Dorfman speelde een actieve rol tijdens het presidentschap van Allende waar met inmenging van de gringo’s wreed een einde aan kwam. Het sterke van zijn verhaal is dat hij zowel zijn enthousiasme als zijn gebreken aan de lezer toont. Dat maakt zijn verhaal zeer de moeite waard. Pikant detail is de toevallige ontmoeting met Thomas Mann. De grote schrijver reisde voor het eerst na de oorlog per oceaanstomer terug naar zijn vaderland. Vader Dorfman sprak de schrijver aan. Mann schudde de kleine Ariel de hand. Op dat moment besloot Dorfman schrijver te worden. Dat heeft geresulteerd in een veelzijdig oeuvre. Geen genre bleef ongemoeid. Na de autobiografie verloor ik de schrijver uit het oog. Zijn toneelstuk over een turbulente periode van de Chileense geschiedenis vernieuwt de kennismaking.

    De context waarin het stuk speelt is die van een democratie in opbouw. Een repressieve dictatuur is tot een einde gekomen. Men moet wennen aan nieuwe vrijheden en is er allerminst gerust op dat de militairen in de kazerne zullen blijven. Het is een periode vergelijkbaar met die waarin Chili verkeerde nadat het regime van generaal Pinochet ten einde was gekomen. Dorfman wilde het verhaal aanvankelijk in de vorm van een roman gieten. Het werd uiteindelijk een toneelstuk omdat daarin de ethische dilemma’s tussen de drie hoofdpersonen beter uit de verf konden komen. Het verhaal speelt zich af in een landhuis aan zee, de woning van het echtpaar Paulina 40 jaar oud en Gerardo 45. De relatie staat onder spanning. Paulina heeft tijdens de dictatuur gevangen gezeten en heeft marteling en verkrachting moeten onderaan. Gerardo, advocaat van beroep, is door de nieuw president gevraagd zitting te nemen in een commissie die de misdaden uit het recente verleden gaat onderzoeken. De commissie is een compromis. Het is niet de bedoeling om de schuldigen te straffen maar de gruweldaden mogen evenmin onder het tapijt geveegd worden. Gerardo is niet op de hoogte van de details in wat zijn vrouw heeft moeten doorstaan. Het werk in de commissie zal hem de komende tijd volledig opslokken. Hij heeft het verzoek aanvaard voordat hij dat met Paulina heeft besproken. Verder staat eerder overspel van Gerardo de relatie tussen de twee in de weg.

    They let us have democracy, but they keep control of the economy and of the armed forces. The Commission can investigate the crimes but nobody is punished for them. There’s freedom to say anything you want as long as you don’t say everything you want


    Door de komst van een buitenstaander raakt de spanning tussen het stel tot een climax. Juist het bedenken van die derde persoon gaf bij Dorfman de doorslag om niet voor een roman maar voor toneel te kiezen. Gerardo stond met autopech langs de kant van de weg. Een voorbijganger, Roberto een arts van rond de 50, biedt de helpende hand. Als Roberta zich bij het huis van Gerardo meldt, vangt Paulina hun gesprek op. Zij herkent de stem van Roberto. Hij is de man die betrokken was bij de gruwelijkheden in de gevangenis. Dat gebeurde terwijl Schuberts strijkkwartet Death and the maiden gespeeld werd. Zij kan dat werk niet meer horen. Laat Roberto nu juist van dat stuk een cassette in zijn auto hebben. Paulina houdt Roberto met een geweer onder schot. Zij dreigt hem te doden. Hij kan zijn leven redden met een volledig ondertekende bekentenis. Roberto ontkent de dader te zijn. Het toneelstuk in drie bedrijven bestaat vooral uit scenes waarin de drie personages tegelijk figureren. Daarnaast zijn er scenes bestaande uit dialogen in alle drie de mogelijke samenstellingen. Ethische dilemma’s dienen zich in wisselende samenstelling aan. Is Paulina een getraumatiseerd slachtoffer of is zij geestelijk in de war? Is Roberto daadwerkelijk onschuldig? Als hij tot een bekentenis zou overgaan is Paulina dan bereid haar woord te houden? Gerardo is vooral bezorgd dat de situatie niet escaleert. In dat geval komt zijn prestigieuze deelname aan de commissie onder druk te staan. Hij wil dat Paulina de gijzeling beëindigt.
    De slotscene is zo ingericht dat het publiek in dramatische zin maximaal geconfronteerd wordt met de gewetenskwesties die in het stuk centraal staan. Afhankelijk van de uitvoering zal dat resulteren in een sterke impact op de zaal dan wel in een gevoel van effectbejag. De professionaliteit van acteurs en regisseur zal de doorslag geven. Velen hebben in het werk van Dorfman hun tanden gezet. Het stuk is in meer dan 100 landen opgevoerd. Grootheden als Mike Nichols namen de regie voor hun rekening. Roman Polanski heeft het stuk verfilmd. Ariel Dorfman komt als bedenker vooral eer toe.
    middelr@xs4all.nl

    Terug