Leesimpressies

  • Danilo Kis: Tuin as

  • Nr. 16 - 2019
  • Op reis door voormalig Joegoslavië denk je dat het werk van Danilo Kis kan bijdragen aan een goed begrip van de geschiedenis. Tegenwoordig is het zo, zeker in de oostelijke regio’s dat je met de auto na iedere veertig kilometer de kans loopt een grenspost te treffen waarna je een nieuw land binnen rijdt. Danilo Kis werd in 1935 als Joegoslaaf geboren in de nabijheid van de Hongaarse grens. Zijn vader was joods, zijn moeder Montenegrijns. Kis stierf als Joegoslaaf in 1989 in Frankrijk al waar hij lang lector Servokroatisch was. Voor veel familieleden was Auschwitz de plaats van overlijden. De dood vormt in zijn schrijverschap een belangrijk thema. Hoewel Kis dus bij leven Joegoslaaf was, valt er te twisten over het staatsburgerschap dat je hem nu zou moeten toewijzen. Wat is iemands nationaliteit wiens land is opgeheven? Kies je voor de geboorteplek, voor de meest langdurige verblijfplaats, voor de herkomst van de moeder of voor die van de vader? Heeft de betrokkene ooit uitspraak gedaan bij welk nieuw land hij later zou willen horen? Wat eens Joegoslavië was, bestaat nu uit zeven verschillende landen. Er gaan stemmen op die beweren dat Kis sinds zijn dood Serviër is. Ik meng me liever niet in de bewijsvoering.

    Van Kis zijn in de loop der tijden verschillende boeken in het Nederlands vertaald. Zijn fascinatie met de dood komt tot uitdrukking in titels als Een grafmonument voor Boris Davidovitsj en Encyclopedie van de doden. Daarnaast zijn er verschillende delen met autobiografisch werk verschenen. Daarbij vormen de lotgevallen van de familie Sam de verbindende schakel. Het jongetje Andreas, koosnaam Andi, is de hoofdpersoon in het eerste deel Tuin,as genaamd. Er volgen een deel met verhalen Kinderleed en een slotdeel dat gewijd is aan de excentrieke vader Eduard met als titel Zandloper. Bescheidener aandacht is er voor de moederfiguur en voor Anna, het iets oudere zusje van Andreas.
    Andreas is een overgevoelige jongen met een overbelaste ziel. De indrukken uit de omgeving komen met grote intensiteit bij hem binnen. Hij kijkt, luistert en ruikt om daar in uitbundige bewoordingen verslag van uit te brengen. Zijn ouders ontzien hem om overtrokken reacties te voorkomen. Zodra het donker wordt, slaat de angst voor de dood toe. Hij stelt het moment van inslapen uit om de slaapengel te kunnen betrappen. Dat is per definitie tot mislukken gedoemd. Als hij de kinderbijbel leest, gaat het verhaal van de ark van Noach met hem aan de haal. De samenhang van gebeurtenissen in de omgeving ontgaan hem grotendeels maar dat maakt de impact niet kleiner. De gezinsomstandigheden zijn chaotisch. Er is armoede die op gezette tijden noopt tot verhuizen. Er zijn spanningen met de rest van de familie. Vader valt aan depressies ten prooi en onderneemt vervolgens onverwachte reizen met onbekende bestemming. Vader heeft duidelijk een tik van de molen meegekregen.

    Mijn vaders monologen waren even geniaal als de boeken van de profeten, het waren apocalyptische parabels, waaruit een diep pessimisme sprak, zij vormden een oneindig hooglied, een compacte en eloquente, bezielde, onherhaalbare jeremiade, de vrucht van jarenlange levenservaring, de vrucht van slapeloosheid en concentratie, de zware, overrijpe vrucht van een verlicht, geïllumineerd bewustzijn op het toppunt van zijn kracht


    De ontvankelijkheid van de jonge Andreas levert fraaie schetsen van familieleden en bekenden uit de omgeving. De lezer ziet aan zich voorbijtrekken juffrouw Edit, die sinds haar verloving sneuvelde aan vallende ziekte leed en de luidruchtige meneer meneer Gavanski die op bezoek kwam om met vader te schaken. De ongrijpbare vaderfiguur, altijd boos op de wereld, is de grootste obsessie voor Andreas. Bladzijden lang neemt hij de hoofdrol van Andreas over. Hij heeft ontslag genomen om zich geheel te kunnen wijden aan zijn levenswerk: een nieuwe herziene druk van de dienstregeling van het autobus-, scheepvaart-, spoorweg- en vliegverkeer. In het manuscript worden alle steden, continenten en zeeën met elkaar verbonden net als alle klimaten en alle meridianen. Als de uitgever het manuscript weigert, ontspoort vader definitief. Vader belandt in de valkuil waarvoor hij zijn zoon heeft gewaarschuwd. “Men kan niet, mijn jongen – en onthoud dat eens en voor altijd – men kan niet zijn hele leven de rol van slachtoffer spelen zonder uiteindelijk zelf slachtoffer te worden. Als vader en zoon elkaar na geruime tijd terugzien dan bestrijdt Eduard dat hij de vader van Andreas is. En als dat toch wel zo zou zijn dan claimt hij het recht om zich dat niet meer te herinneren.
    Kis slaagt erin de spookbeelden die de jongen op stang jagen overtuigend te beschrijven. Daarbij ben je geneigd om de lyrische bewoordingen waar de puber Andreas zich het hele boek door van bedient op de koop toe te nemen. Die lyriek maakt in gelijke mate als de wandelstok, bolhoed, redingote en stalen brilmontuur van de vader de charme uit van het verhaal.

    Terug