Leesimpressies

  • David van Reybrouck: Congo

  • Nr. 5 - 2012
  • Kun je een land vangen binnen de covers van een enkel boek? Dat lijkt een onmogelijke opgave maar David van Reybrouck heeft met Congo een ambitieuze poging gedaan. In ruim 500 bladzijden tekst beschrijft hij de geschiedenis van dat kolossale land in het midden van Afrika. De schat aan informatie illustreert een keten aan fiasco’s. Machthebbers kunnen elke situatie moeiteloos omtoveren tot een puinhoop, ongeacht hun huidskleur. Als ordenend principe heeft Van Reybrouck gekozen voor de chronologie. Hij begint de geschiedenis in 1870. Het is de periode dat de ontdekkingsreiziger Stanley door Congo trok. Dat is al een merkwaardig gegeven. Van meet af aan wordt het beeld van Congo bepaald door de blik van de buitenstaander. Uit de negentiende eeuw is slechts één tekst van een Congolees zelf bewaard gebleven. De geschiedenis komt laat op gang.

    Van Reybrouck hoort zelf van huis uit ook tot de buitenstaanders. Voor een Belg is Congo geen neutraal terrein. Zijn vader vervulde in zijn jonge jaren een leidinggevende functie bij de aanleg van een spoorlijn. Een band met Afrika heeft Van Reybrouck met de paplepel ingegoten gekregen. Zijn cultuurhistorische belangstelling wakkerde het vuur verder aan. Daar getuigde hij eerder van in zijn essay Pleidooi voor populisme. In tegenspraak met wat de titel suggereert houdt hij daarin geen pleidooi voor het gedachtegoed van het populisme maar toont hij begrip voor de onderstroom van waaruit mensen in het stemhokje hun heil zoeken bij populistische partijen. Hij ziet een tweedeling in de bevolking die zich manifesteert in een opleidingskloof en een culturele kloof. Daaruit ontstaat de drang van mensen zich af te zetten tegen de gevestigde machten en een voorkeur uit te spreken voor gratuite oplossingen. Dat mededogen met gewone mensen klinkt evenzeer door in de aanpak van het boek Congo. Behalve van schriftelijke bronnen maakt hij gretig gebruik van oral history. Vele interviews hebben input voor het boek geleverd. Hoewel de gemiddelde levensverwachting met 45 laag ligt, ontmoet de schrijver bij zijn omzwervingen een hoop mensen van hoge leeftijd met wie hij het gesprek aangaat. Etienne Nkasi, wiens markante hoofd het omslag siert, is daar een voorbeeld van. De geschiedenis van Nkasi valt samen met die van Congo. Die lage gemiddelde leeftijd valt vooral toe te schrijven aan de hoge kindersterfte.


    Voordat Congo een kolonie van België werd, maakte het deel uit van het persoonlijk bezit van de vorst Leopold II, die overigens zelf nooit een voet in het land gezet heeft


    De periode uit het boek die mij het meest wist te boeien, is die rond de onafhankelijkheid van 1960. Als klein jongetje herinner ik me hoe Congo toen het wereldnieuws kleurde. Er was de machtsstrijd tussen Kasavubu en Lumumba die eindigde met de moord op de laatstgenoemde. En dan had je nog Tshombe die zich met het aan grondstoffen rijke Katanga van Congo wilde afscheiden. Met het streven naar onafhankelijkheid was iets merkwaardigs aan de hand. In korte tijd ging de geest uit de fles. Kort voor 1960 werd onafhankelijkheid gezien als iets voor de middellange termijn. Maar als de rising expectations zich aandienen, dan laten die zich niet meer beteugelen. Het gezag van België brokkelt af. De macht van het moederland is tanende, net als die van het kapitaal, Union Minière, en van de kerk. Gedetailleerd schetst Van Reybrouck de ontwikkelingen. Veelzeggend is het beeld van Lumumba en Mobutu die samen op de brommer zich richting een opstand begeven. De een is journalist, de ander bierverkoper. Lumumba zit achterop. De richtingenstrijd rond de onafhankelijkheid was die tussen radicaal en federalistisch (Kasavubu), radicaal en unitaristisch (Lumumba) en gematigd en federalistisch (Tshombe). Treurig is ook het beeld van de plechtigheid zelve. Congo wil op eigen benen staan maar Kasavubu draagt tijdens de ceremonie een pak dat een volledige kopie is van het uniform van koning Boudewijn. Aan de chaos van de eerste jaren zelfstandigheid komt een einde door de machtsgreep van Mobutui. Meer dan 30 jaar zou hij aan de macht blijven en geleidelijk aan zou de gekte hem steeds meer in zijn greep krijgen. Machtswellust en zelfverrijking zijn de kernwaarden. De cynische grondwet van de wereldpolitiek geldt ook in Congo. Een misdadig regime dat anticommunistisch is, heeft de steun van het Westen. De ontwikkeling van Congo is vooral zo pijnlijk vanwege de vele grondstoffen die het land rijk is. De betekenis voor de wereldeconomie was groot. Eerst was er ivoor, toen kwam het rubber voor het Michelinmannetje gevolgd door het uranium voor de atoombom. Nu is er coltan als bestanddeel voor mobieltjes. Aan het eind van het boek wordt de situatie onoverzichtelijk. Hier snijdt de geschiedenis nog te diep in de actualiteit. In 2006 zijn er vrije verkiezingen maar is Congo een democratie? De genocide krijgt als exportproduct een verplaatsing van Rwanda naar Congo. Kabila senior en Kabila junior hebben hun eigen wanprestatie toegevoegd aan de al hoge stapel. Momenteel breiden de Chinezen in rap tempo hun invloed in Afrika uit. Te vrezen valt dat er weinig reden is voor optimisme mocht Van Reybrouck over 25 jaar een geactualiseerde versie van zijn boek overwegen.

    Terug