Leesimpressies
Elsa Morante: De geschiedenis
- Nr. 25 - 2024
- Elsa Morante schreef vier grote romans waarvan het hier besproken boek geldt als een internationale klassieker. Het verscheen in 1974 en behandelt een beladen periode in de Italiaanse geschiedenis. Centraal staat het leven van Ida Ramundo en haar gezin. Zij is onderwijzeres in Rome en weduwe. Bovendien heeft zij een joodse achtergrond hoewel dat aspect door haar ouders gepoogd is om onder het tapijt te vegen. Ze is katholiek gedoopt. De roman bestrijkt de jaren 1941 tot 1947. Fascisme en oorlog tekenen de tijd. De roman laat onontkoombaar zien hoe maatschappelijk ontwikkelingen, waarop gewone mensen geen invloed hebben, doorwerken in het leven van alledag. Morante combineert die twee invalshoeken in elk hoofdstuk. Zij begint telkens met een beschrijving van internationale politieke ontwikkelingen toegespitst op de Italiaanse situatie om daarna de draad van het verhaal op te nemen vanuit een brede context. Om een boek als titel “De geschiedenis” mee te geven is een pretentieuze zet. Het gaat hier natuurlijk niet om een universele geschiedenis maar om een verhaal dat zich laat typeren naar tijd en plaats. Het is een aangrijpend verhaal maar de reikwijdte is begrensd. Ter verdediging valt aan te voeren dat de beschrijving van het slachtofferschap helaas niet uniek te noemen valt.
Ida groeit op in Calabrië. Ze heeft een zorgelijk karakter. Haar moeder komt door verdrinking om het leven. Vader is anarchist en de beschermengel van zijn dochter. Hij heeft een drankprobleem. Ida lijdt aan toevallen die een stempel op haar jeugd drukken. Ze ontmoet een jongeman uit Messina die zelf geen familie meer bezit en met haar verder wil. De vader en de verloofde kunnen het samen uitstekend vinden. Op huwelijksreis verlaat het kersverse echtpaar het agrarische zuiden om in Rome een nieuw bestaan op te bouwen. Het stel krijgt een zoon Nino. De echtgenoot overlijdt aan kanker en dan staat Ida er helemaal alleen voor. Ida is niet voor het geluk geboren. Nino ontpopt zich als een opstandige tiener. Hij zoekt zijn heil vooral buiten de deur en sluit zich aan bij de zwarthemden, minder uit principe dan uit zucht naar avontuur. Later kiest hij voor de communisten. Op een dag treft Ida bij thuiskomst een jonge geüniformeerde Duitse soldaat bij haar woning aan. Hij is dronken en op zoek naar vertier. Ida vreest dat zijn komst te maken heeft met haar verborgen joodse identiteit. Ze laat hem binnen en hij verkracht haar. De soldaat vervolgt zijn weg naar het front in Afrika en verongelukt onderweg. Ida blijkt zwanger en schaamt zich daarvoor. Ze is bang haar baan te verliezen. Useppe wordt geboren en blijkt iemand te zijn die vrolijkheid naar zijn omgeving uitstraalt. Ondanks het grote leeftijdsverschil blijken de halfbroers dol op elkaar. Ida probeert te overleven ook nadat zij door een bombardement dakloos is geworden. Ze hoort niet bij de rijken en niet bij de armen.
Ida behoorde tot een derde soort. De mensen van deze soort leven en sterven zonder dat iemand er iets van verneemt, hoogstens soms als ze onder de gemengde berichten in de krant komen
Zonder eigen woning belandt Ida op tijdelijke adressen met beperkt comfort. Die situatie opent de weg naar nieuwe contacten. De roman is rijk bedeeld met bijfiguren die aan de hand van veelal overbodige details veel ruimte krijgen. Een voorbeeld daarvan is David. Hij krijgt het langste hoofdstuk van het boek toebedeeld waarin hij zijn wantrouwen tegenover iedere vorm van macht uitdraagt. Hij is overtuigd anarchist. David heeft zijn joodse familie verloren, is zelf verslaafd aan drugs wat hem noodlottig zal worden. Boven alle personages in de roman hangt de doem van onheil. Morante heeft een gitzwarte roman geschreven wat correspondeert met de keuze die ze maakt in haar weergave van de min of meer objectieve ontwikkelingen in de wereld. Het lijkt wel of Elsa Morante David op het toneel zet om haar eigen sombere opvattingen te etaleren. Zelf ontvluchtte ze in de oorlog Rome samen met haar man de beroemde schrijver Alberto Moravia.
Wat de geloofwaardigheid van het verhaal niet ten goede komt is dat Morante tot twee keer toe een hond opvoert met al te menselijke trekjes. De tweede keer geldt de hond zelfs als een tweede moeder voor Useppe, die overigens zelf voor een kleuter wel erg wereldwijs aandoet.
Een ander minpunt vormt de persoon van de verteller. Morante gebruikt geen alwetende verteller die met een helikopterblik de personages in ogenschouw neemt. Op diverse plekken laat de verteller weten over informatie uit de eerste hand te beschikken. De indruk ontstaat dat de verteller ook deelnemer is aan de gebeurtenissen. De identiteit van de verteller blijft in nevelen gehuld. In het verhaal valt niemand aan te wijzen die deze rol op zich zou kunnen nemen.
Het Italiaans fascisme was ongetwijfeld een zwarte bladzij in de geschiedenis, die boodschap is glashelder, maar alles overziend is dit klassieke meesterwerk voor mij een teleurstellende leeservaring.
middelr@xs4all.nl
