Leesimpressies

  • Erich Maria Remarque: De nacht in Lissabon

  • Nr. 36 - 2018
  • Een man staat op de kade van Lissabon met voor zich een schip dat morgen naar Amerika zal vertrekken. Het schip belichaamt de vrijheid. Het is 1942 en het visum voor Portugal loopt binnen enkele dagen af. Om aan boord te mogen zijn documenten nodig. De man bezit een paspoort, weliswaar vervalst maar dat zou kunnen werken. Een visum voor Amerika ontbreekt net als tickets voor de reis. Geld om de juiste papieren te bemachtigen is er niet. Een voorbijganger ziet de man naar het schip staren en spreekt hem aan. Hij bezit wel geldige vervoersbewijzen en biedt deze voor niks aan. Zijn plannen zijn gewijzigd. In Amerika heeft hij niets meer te zoeken. De voorbijganger, volgens een eveneens vervalst paspoort Joseph Schwarz geheten, verlangt een eenvoudige tegenprestatie. De twee mannen dienen samen de komende nacht door te brengen zodat Schwarz zijn verhaal kan doen. Een luisterend oor is alles wat hij wil. De twee gaan op zoek naar een café dat nog open is en dan brengt Schwarz verslag uit van de belevenissen die hem naar Lissabon gebracht hebben en waarom zijn plannen veranderd zijn. Op de vlucht voor het nazisme heeft hij veel doorstaan.

    Schwarz was tegen zijn zin door zijn vaderland tot een wereldburger gemaakt. Nu eens verbleef hij in Parijs dan weer in Rome en dan weer elders. Hij moest plotseling weg uit Duitsland, verraden door de broer van zijn vrouw. Wat hem precies te verwijten valt, blijft onduidelijk. Hij was geen aanhanger van het regiem, dat is wel duidelijk. Schwarz was vier jaar getrouwd en zijn omzwervingen duren inmiddels vijf jaar. Hij wil zijn vrouw terugzien en onderneemt een reis naar hun woonplaats Osnabrück. Vanaf dat moment komt er vaart in het verhaal. Hij slaagt erin landsgrenzen te passeren en moet in zijn oude woonplaats omzichtig opereren. Hij weet niet of zijn vrouw Helen hem wel wil zien en al helemaal niet of er misschien een nieuwe man in haar leven is. De politie en de zwager vormen een gevaar. Helen blijkt op hem gewacht te hebben. Ze neemt hem kwalijk dat hij indertijd zonder haar vertrokken is. Het is duidelijk dat hij niet in Osnabrück kan blijven. Helen besluit met hem mee te gaan. Dan begint voor het herenigde echtpaar het onzekere bestaan van de vluchteling dat zal eindigen in Lissabon. De twee leren elkaar opnieuw kennen. Ze houden van elkaar maar begrijpen elkaar nauwelijks. De zwager duikt op verschillende momenten op. Hij wil zijn zus naar Duitsland terugbrengen en Schwarz vervolgen. Er is sprake van een opgejaagd bestaan maar wel een bestaan op het scherpst van de snede. Ze beklagen zich niet.

    Wat zou er anders van ons terechtgekomen zijn? Een middelmatig, saai echtpaar dat in Osnabrück een middelmatig, saai leven geleid zou hebben met middelmatige gevoelens en één keer in het jaar een vakantiereisje


    Voor de schrijver Erich Maria Remarque behoren de wereldoorlogen tot zijn huismerk. Daarin belicht hij bij voorkeur hoe de oorlogsomstandigheden doorwerken in de levens van doorsnee burgers. Zijn beroemdste boek Im Westen nichts Neues richt de schijnwerper op de Eerste Wereldoorlog. In Arc de Triomphe en in De nacht in Lissabon staat de Tweede Wereldoorlog centraal. Remarque heeft de verschrikkingen van de oorlog aan den lijve ondervonden. In de Eerste Wereldoorlog vocht hij aan het front en raakte gewond. Later na de machtsovername van Hitler werden zijn boeken verbrand. Het staatsburgerschap werd hem afgepakt. Hij ontvluchtte Duitsland en zou er gelijk Thomas Mann nooit meer terugkeren. Hij overleed in 1970 te Locarno. Remarque werd geboren in Osnabrück, de plaats die in deze roman nadrukkelijk figureert. Mijn eigen ervaring is dat deze stad zich moeilijk in het hart laat sluiten zonder een belangrijk pluspunt onder het tapijt te vegen. Je kunt er overstappen op de trein naar Hamburg.
    De roman doet soms wat geforceerd aan. Het lijkt wel of de Gestapo in de oorlogsjaren geen urgentere zaken aan het hoofd had dan te jagen op Joseph Schwarz. De relatie tussen Joseph en Helen is in haar complexiteit mooi weergegeven. Ook als de twee door omstandigheden elkaar uit het oog verliezen, blijft hun band overeind. Het zal uiteindelijk lukken om samen in Lissabon te arriveren. De permanente inspanning om aan de juiste documenten te komen is een realistisch gegeven. De huidige tijd laat zien dat de roman een actueel thema als onderwerp heeft. Remarque wisselt de voortgang van het verhaal af met korte dialogen tussen Schwarz en zijn toehoorder. Korte pauzes in de vluchtgeschiedenis. Af en toe dwingt de sluitingstijd de twee om een onderkomen op een nieuwe locatie te zoeken. Zelfs een bordeel biedt faciliteiten. De luisteraar is aanvankelijk vooral geïnteresseerd met het oogmerk om in het bezit van de papieren te komen maar raakt gaandeweg in de ban van het verhaal. Af en toe doet de roman denken aan het oerboek over het belang van documenten. Das Totenschiff van Traven leert dat iemand zonder papieren in feite niet bestaat. De nacht bij Remarque eindigt in vriendschap. Dat gegeven illustreert de kracht van een goed verhaal. De luisteraar neemt het stokje van Schwarz over.

    Terug