Leesimpressies
Fernando Pessoa: Kroniek van een leven dat voorbijgaat
- Nr. 3 - 2021
- Zo is het leven, maar ik ben het er niet mee eens. Deze uitspraak is karakteristiek voor de levenshouding van Fernando Pessoa. Gezegend met een scherpe intelligentie gaf hij er de voorkeur aan om zich afzijdig te houden. Als schrijver publiceerde hij nauwelijks. Na zijn dood werd een kist aangetroffen waarin zich duizenden manuscripten bevonden. Die omstandigheid maakt het mogelijk dat in het afgelopen jaar twee boeken in het Nederlands op de markt kwamen met nieuw materiaal. De kist is een onuitputtelijke voorraadkast. Pessoa vestigde naam als dichter maar hij schreef daarnaast verhalen, dagboekfragmenten, aforismen, essays en zo verder. Een serie detectiveverhalen, die nu apart gebundeld is, behoorde tot de nalatenschap. Daarin voert Pessoa een speurder op die met een ijzeren logica misdaden oplost. Uitgaande van theoretische veronderstellingen redeneert Abilio Quaresma, medicus zonder praktijk en verwoed puzzelaar, strikt wetenschappelijk en niet juridisch. Zo komt hij tot de conclusie dat een zelfmoord een moord is geweest. Bewijsvoering waar een rechtbank om vraagt, ontbreekt. Geen nood, via de zelfde aanpak van Quaresma is de verdachte tot een bekentenis te verleiden. De dag voordat Pessoa in 1935 op 47-jarige leeftijd overlijdt, maakt hij zijn laatste aantekening: ik weet niet wat de dag van morgen me brengt.
Meer nog dan in de detectiveverhalen uit De ontraadselaar geeft de bundel Kroniek van een leven dat voorbijgaat een rijk inzicht in de opvattingen van Pessoa. Hij geeft daarin een toelichting bij het gebruik van heteroniemen waar hij zo graag een beroep op deed. Een gangbare hulpmiddel van een schrijver is het publiceren onder pseudoniem. De schrijver kiest een andere naam als auteur dan waarmee hij aan het dagelijks leven deelneemt. Dat kan bijvoorbeeld zijn ter bescherming van de privacy. In geval van een heteroniem verzint de schrijver een heel nieuw persoon en niet slechts een andere naam. Er zijn meer dan twintig heteroniemen bekend waar Pessoa gebruik van maakte. Enkelen daarvan lagen hem zo nauw aan het hart dat hij hen van een eigen karakter en biografie voorzag. Ricardo Reis is zo’n vermaard heteroniem. De impact van dit verzinsel is zo groot dat Jose Saramago een roman schreef met Ricardo Reis als hoofdpersoon. Die roman begint met het gegeven dat Reis uit Zuid-Amerika naar Portugal terugkeert naar aanleiding van het overlijden van Pessoa. Zo is de cirkel rond. Voor een jongen die graag droomt en die zodra hij leerde schaken elk stuk van een eigen naam voorzag, vormt het toepassen van heteroniemen een manier om ongrijpbaar te blijven. Vertaler August Willemsen spreekt over identiteitsvervreemding. In zijn essay Fernando Pessoa: het ik als vreemde poogde hij de betekenis van de heteroniemen te achterhalen.
Pessoa is de homo ludens in persoon. Het spel der heteroniemen is dan ook veel meer dat van de komediant (die zich ten doel stelt ons een spiegel voor te houden om de wereld herkenbaar te maken) dan dat van de mystificateur (die de wereld juist onzichtbaar wil maken)
Pessoa leefde het leven van een kluizenaar. Over zijn liefdesleven is weinig bekend. De tegenwoordig dominante opvatting onder deskundigen luidt dat hij homoseksueel was. Af en toe vervulde hij een functie als kantoormedewerker. De parallel met de schuchtere generatiegenoot Franz Kafka springt in het oog.
Pessoa was geen lid van de blauwe knoop. Wie door Lissabon wandelt zal op enig moment het beeld passeren waar Pessoa op een terrasje is neergestreken. In de reisgids voor Portugal van Rentes de Carcalho leert de lezer meer over het uitgaanspatroon van Pessoa. Bij binnenkomst van zijn stamcafé riep hij naar de uitbater twee zes acht waarmee hij de prijzen aanduidde van zijn benodigdheden respectievelijk lucifers, een glaasje Macieira en een pakje sigaretten. Pessoa overleed aan een terminale leveraandoening.
De grote aantrekkingskracht van Kroniek van een leven dat voorbijgaat zijn de vele scherpzinnige formuleringen. Verwacht daarbij geen consistentie maar geniet van de tegendraadse visies. De chaos in het hoofd van de auteur staat niet garant voor waarheid wel voor originaliteit. Pessoa vindt dat Nederland, overigens net als België en Zwitserland, niks toevoegt aan de beschaving en daarom afgeschaft kan worden. Hij doet prikkelende uitspraken over geloof en politiek. Voordat Salazar decennia dictator van Portugal werd, was hij een periode Minister van Financiën. Pessoa merkt op dat je geregeerd moet worden met behulp van een boekhouding maar niet door de boekhouding. Voor elke spreekbeurt heeft Pessoa een provocerend citaat gereed. Kunst in brede zin heeft zijn belangstelling. Zijn sympathie gaat niet uit naar de mecenas. “Jullie interesse in cultuur is het nagerecht van jullie gierigheid.” Voor hem vormde literatuur de hoogste kunstsoort. Hij beargumenteert dat als volgt. ‘Alle vormen van kunst zijn slechts toepassingen van literair materiaal. De schilderkunst is het isoleren van het element kleur uit de literatuur. Beeldhouwkunst is het isoleren van de vorm. Architectuur isoleert de structuur en muziek het ritme.” We mogen hopen dat de kist van Pessoa nog veel nieuwe inzichten zal genereren.
middelr@xs4all.nl
