Leesimpressies
Frank Westerman: Stikvallei
- Nr. 17 - 2014
- In de dagen dat ik Stikvallei las, zag ik in de bioscoop Lucia de B., dat wil zeggen de film niet haar zelf. Direct trof me de verwantschap. Op het eerste gezicht lijkt een natuurramp in Afrika waarbij vele mensen en dieren het leven lieten niets gemeen te hebben met een veronderstelde meervoudige babymoord in Den Haag. Dat is bedrieglijk. Beide gebeurtenissen gaan over tunnelvisie ofwel de menselijke neiging om zodra er een standpunt is betrokken alle tegendraadse signalen te negeren. Mooier nog dan het begrip tunnelvisie is de Engelse term wooden-headedness. De vermaarde historica Barbara Tuchman heeft in The march of folly dat verschijnsel opgevoerd als verklaring voor diverse fiasco’s op sleutelmomenten in de menselijke geschiedenis. Zij laat zien dat machthebbers overal, bijvoorbeeld in Troje of Vietnam, doorgaan op de ingeslagen weg ook als die dood loopt en contrair is aan het eigen belang. Tunnelvisie en wooden-headedness zorgen voor foute conclusies. Overtuigingen zijn gestoeld op wensdenken, niet op feiten. De waarheid legt het loodje. In Kameroen houdt iedereen vast aan zijn eigen waanidee. Lucia de B. kan voor jaren de gevangenis in. Een functionaris in toga roept: ze heeft het gedaan en ze is zo geraffineerd dat ze geen spoor heeft achtergelaten.
Frank Westerman met zijn gewoonte zich vast te bijten in kwesties uit de recente historie heeft een oude band met de gebeurtenissen in de Stikvallei. Als jonge verslaggever maakte hij een radioreportage voor de VPRO een paar jaar nadat de ramp uit 1986 zich had voltrokken. In 2011 bracht hij opnieuw een bezoek aan Kameroen in de hoop nu het definitieve verhaal te kunnen vertellen. Het wordt een zoektocht langs vele verhalen. Zeker is dat in een afgelegen vallei nabij een meer in een augustusnacht 1746 mensen zijn omgekomen en enkele duizenden stuks vee vooral koeien en kippen. De meeste slachtoffers lijken in hun slaap te zijn gestorven. Houvast voor een verklaring biedt het gegeven dat er een explosie is gehoord en dat het meer na de ramp een verkleuring liet zien. Westerman heeft zijn boek opgehangen aan het begrip mythe. Hij onderscheidt mythedoders, mythebrengers en mythemakers. Zij exploiteren allemaal een eigen zienswijze inclusief eigen metaforen.
IJslanders vergelijken de ontploffing in een meer met een vat mineraalwater, Amerikanen met een colafles, Duitsers met een bierfust en Britten met het ontkurken van een champagnefles
Onder de mythedoders verstaat Westerman de wetenschappers. Zij behoren de ware feiten boven tafel te brengen te midden van alle misvattingen. Biologen, toxicologen en vulkanologen storten zich op de ramp. De locoburgemeester van het nabijgelegen dorp spreekt over een ballet van betweters. De achilleshiel van de wetenschap is de wetenschapsbeoefenaar. Bij het zoeken naar een verklaring komen twee stromingen tegenover elkaar te staan. De ene stroming wordt vertegenwoordigd door de heetgebakerde Fransman Tazieff. Hij is autodidact en claimt vanuit zijn werkkamer in Parijs, zodra de eerste journalist belt, dat het om een vulkaanuitbarsting gaat waarbij kooldioxide is vrijgekomen. Zijn tegenpool is de IJslander Sigurdsson die de opvatting van een vulkaanuitbarsting bestrijdt. Het gaat volgens hem om een nieuw verschijnsel. Pikant detail is dat de opvatting van Sigurdsson de deur openzet naar vervolgonderzoek met bijbehorende budgetten en die van Tazieff niet.
Mythebrengers zijn de dienaren van het christelijke geloof die actief zijn in het gebied. Gebeurtenissen krijgen bij hen betekenis in de context van de leer die zij aanhangen. De duivel maakt zijn opwachting in het verhaal. Bij de mythemakers komen de plaatselijke opvattingen aan bod. Die kunnen van levensbeschouwelijke aard zijn maar ook politiek. Kameroen is een voormalige Franse kolonie maar in het rampgebied woont een Engels sprekende minderheid. Moesten zij met een bomaanslag uit de weg geruimd worden? Was er sprake van een optreden door Israëlische commando’s of betrof het een proefneming met een neutronenbom? Westerman heeft nauwkeurig de veelheid aan opvattingen opgetekend. Hij blijft gereserveerd wat het innemen van een eigen standpunt betreft. Toch lijkt de excentrieke Tazieff sterke papieren te bezitten. Het imago van de persoon lijkt de overtuigingskracht van zijn verklaring in de weg te staan. Nadeel van het boek is dat Westerman zijn verhaal wel op een erg springerige manier vertelt. Ook probeert hij nu eens een algemene verhandeling te houden over het ontstaan en voortleven van mythes om zich dan weer onder te dompelen in de specifieke casebeschrijving over de Stikvallei. Wat overeind blijft is dat hij voor liefhebbers van de waarheid een onthutsend boek heeft geschreven. Toch blijft mijn favoriete Westerman De graanrepubliek misschien wel omdat daar een bekender terrein de hoofdrol vervult te weten het Oldambt in Groningen. Daar valt te lezen hoe de politiek elk decennium een nieuw modieus echec lijdt: eerst is uit overwegingen van efficiency schaalvergroting het toverwoord in de landbouw om daarna bulkproductie af te zweren en over te stappen op nichemarkten, vervolgens is het tijd voor de bekering tot natuurbeheer van het akkerlandschap om tenslotte de boel onder water te zetten ten gerieve van de Blauwe stad. Minder dodelijk dan de Stikvallei maar evenzeer onthutsend.
