Leesimpressies
Franz Kafka: Brief an den Vater
- Nr. 37 - 2019
- Toen ik voor het eerst in Praag kwam was het ijzeren gordijn als weinig modieus interieurstuk nog operationeel. De wereldberoemde schrijver Franz Kafka werd in zijn geboortestad weggemoffeld. Toegegeven bij de ingang van de begraafplaats wees een bescheiden bord richting het familiegraf. Zijn werk was echter niet of nauwelijks te krijgen. De naam Kafka is synoniem geworden met een verstikkende bureaucratie. Voelden de machthebbers zich aangesproken? Misschien wel een onnodige schuldbekentenis als je bedenkt dat Kafka in 1924 overleed voordat Hitler, Stalin en Mao hun machtspositie innamen. Tegenwoordig is de herinnering aan Kafka levend. In de slagschaduw van de Karelsbrug is er zelfs een museum volledig gewijd aan Franz Kafka. Op de binnenplaats plassen twee mannen op de landkaart van Tsjechië. Een grove belediging mag nu speelsheid heten. Bij de ingang van het museum stap ik op de mevrouw achter de balie af om een kaartje te kopen. Dan kan niet. Je moet aan de overkant van het plein zijn in de winkel. Daar ontwaar ik een mevrouw met een toonbank en een kassa. Zij verkoopt geen tickets maar is van de merchandising. In een donkere hoek van dezelfde ruimte is de kaartverkoop. Waar ter wereld vind je een museum dat in de toegangsprocedure zo getrouw de geest van de naamgever weet te verbeelden? Binnen bevindt zich in het donker het manuscript van Brief an den Vater.
De geadresseerde van de brief is Hermann Kafka. Hij werd geboren in 1852 en overleed in 1931. Hij was van eenvoudige komaf. Hij trouwde boven zijn stand met Julie Löwy. Het echtpaar kreeg zes kinderen. Franz was de oudste en daarna kwamen er drie zussen. Twee jongetjes overleden op jonge leeftijd. Op de foto’s die bewaard zijn gebleven neemt Hermann een autoritaire pose aan. Waarschijnlijk ging hem dat makkelijk af. Hermann werd een succesvol zakenman. Hij kwalificeerde zijn personeelsleden als betaalde vijanden. Het contact tussen vader en zoon was problematisch. Omdat een gesprek niet mogelijk was, nam Franz zijn toevlucht tot een brief. Aanleiding was de afkeuring van vader voor de verloving van zijn zoon. Tot twee keer toe verloofde Franz zich met Felice Bauer maar tot een huwelijk kwam het niet. Hij schreef haar meer dan 500 brieven, die een onuitputtelijke bron vormen voor de duiders van Kafka. Rode draad daarin is dat iedereen, bijvoorbeeld Elias Canetti, pogingen doet het oeuvre te verklaren vanuit de biografie van de schrijver. Toen Franz op de leeftijd van 36 jaar zich schriftelijk tot zijn vader wendde, was hij al een geoefend briefschrijver. De verloving was voor hem meer dan een keuze voor een geliefde. Het was de daad van een zoon in zijn streven naar onafhankelijkheid.
Wenn ich in dem besonderen Unglücksverhältnis, in welchem ich zu Dir stehe, selbstständig werden will, muß ich etwas tun, was möglichst gar keine Beziehung zu Dir hät; das heiraten ist zwar das Größte und gibt die ehrenvollste Selbstständigkeit, aber es ist auch gleichzeitig in engster Beziehung zu Dir
Franz Kafka zag tegelijkertijd in dat hij wellicht ongeschikt was voor het huwelijk. Zodra hij besloot die stap te zetten was het met zijn nachtrust gedaan. Vertwijfeling nam hem in beslag. In de brief kwamen alle facetten uit het leven van de zoon aan bod. In lange zinnen memoreert hij zijn opvoeding, zijn keuze voor een juridische opleiding, het werken als administratief medewerker op een verzekeringskantoor in plaats van een baan bij vader in de zaak, de verhouding tot het jodendom en het schrijverschap. Franz neemt het op voor zus Ottla met wie hij zich nauw verwant voelde, omdat zij op een vergelijkbare manier leed onder de dominantie van vader. De brief bestrijkt circa 40 gedrukte bladzijden en waarschijnlijk is er sprake van een wereldrecord als het gaat om het aantal keren dat de woorden Du, Dich, Dir en Deine(s) gebruikt zijn. Redundant is de opmerking Du warst für mich das Maß aller Dinge. Het is nu precies honderd jaar geleden dat Kafka zijn brief schreef. De verhouding tussen de generaties is drastisch veranderd. Het is moeilijk voorstelbaar dat iemand van midden dertig in een tijdperk van kindertelefoon, jeugdzorg en kinderombudsvrouw zich zo in zijn schulp laat jagen. De brief is een lange klaagzang maar geen verwijt. Vader is wie hij is. Ook hij is slachtoffer van de omstandigheden. Franz hoopt met de brief een sfeer te scheppen waarbij het leven en sterven voor beide partijen iets draaglijker kan worden.
De vraag is natuurlijk of de brief dat beoogde doel dichterbij gebracht heeft. Vader heeft de brief die in 1952 gepubliceerd zou worden nooit onder ogen gekregen. Typerend is dat Franz de brief opstuurde noch overhandigde. Hij gaf de brief aan zijn moeder met het verzoek of zij tot overhandiging wilde overgaan. Zij weigerde die rol. Moeder bleef op de achtergrond. Zij hield van haar kinderen en was tegelijk loyaal aan haar echtgenoot.
Het grootste deel van het oeuvre is bij toeval tot ons gekomen. Franz vroeg zijn vriend Max Brod om na zijn overlijden alles te vernietigen. Brod besloot anders. Hij brak zijn belofte als vriend onder meer met het argument dat de kwaliteit van het werk openbaarmaking rechtvaardigde. Hij voegde daaraan toe dat Kafka als hij dat echt gewild had, ruimschoots in de gelegenheid was geweest zelf tot vernietiging over te gaan. Kafka werd niet plotseling door de dood overvallen. De tuberculose zorgde voor een lange tocht bergafwaarts.
De daad van Brod stelde een werk dat tot de canon van de wereldliteratuur behoort beschikbaar voor het publiek. De waardering voor de schrijver werd hem door vader onthouden. Zijn reactie was als Franz trots de aandacht vestigde op een product van zijn creativiteit: Legs auf den Nachttish.
