Leesimpressies
Graham Swift: Wish you were here
- Nr. 6 - 2013
- Tijdens een voorleesavond kreeg Graham Swift na afloop de volgende vraag voorgelegd van een jong iemand uit zijn publiek. “Waarom heeft u deze passage uitgekozen?” Swift motiveert zijn beslissing. De vragensteller reageert als bij een misverstand. “Sorry, ik bedoel niet de passage maar waarom uw keuze op deze schrijver is gevallen.” Is een voorleesavond een effectieve stap om de kloof te dichten tussen schrijver en lezer? Niet vanzelfsprekend blijkbaar. Wie de schrijver Graham Swift beter wil leren kennen kan wellicht beter terecht in zijn essaybundel Making an elephant waaraan bovengenoemd voorval is ontleend. Daarin gaat het over zijn leven en werk en zijn contacten met andere schrijvers zoals Kazuo Ishiguro en Salman Rushdie. Op zijn laatste roman Wish you were here gaat de essaybundel niet in. Deze roman is van een later tijdstip.
Graham Swift schrijft geen autobiografische romans. Deze keer, in Wish you were here, heeft hij een agrarische milieu als achtergrond gekozen. Het verhaal draait om Jack Luxton en zijn vrouw Ellie. De Luxtons hebben generaties lang een boerenbedrijf gerund in Devon. Nu beheren Jack en Ellie een caravanpark op het eiland Wight. Tussen de fase van de boerderij en het caravanpark zit een periode met eerst de gekke koeienziekte gevolgd door mond-en-klauwzeer. Ziektes betekenden het eind van de veestapel. Op het eiland raakt de rust verstoord door een nieuwe crisis. Jack krijgt het bericht dat zijn enige broer, acht jaar jonger dan hij, als militair is gesneuveld in Irak. Een bermbom in de buurt van Basra Langs de omweg van Devon krijgt hij een brief van het Ministerie van Defensie en een majoor uit het leger komt op huisbezoek. Voor Jack gaat een nieuwe wereld open.
The letter had used a word which Jack had never encountered before but which would lie now in his head like some piece of mental territory: repatriation
Het overlijdensbericht zet een stroom aan herinneringen in gang. Swift pendelt voortdurend tussen de gebeurtenissen vroeger op de boerderij en het heden vooral bestaande uit de rompslomp van de repatriëring en de wijze waarop de begrafenis gestalte dient te krijgen. Swift geeft gedetailleerd weer welke procedures het Britse leger hanteert in het bewijzen van de laatste eer aan gevallen militairen. Eerst is er een collectieve ontvangst op vliegveld Gatwick te samen met andere slachtoffers, daarna is er een particuliere begrafenis in Devon waar Tom bijgezet wordt bij zijn familie.
Jack gaat de confrontatie aan met wat er voorafging aan het moment dat broer Tom als een dief in de nacht van zijn achttiende verjaardag verdween om dienst te nemen in het leger. Het was een vlucht voor de benauwende omstandigheden thuis. Eerst overleed de moeder van de jongens toen Jack 21 en Tom 8 was aan kanker. Daarna sloegen de ziektes van de beesten toe. Er is een traumatisch incident geweest toen vader de aftakelende hond van de familie meenam om het dier uit zijn lijden te verlossen. Er is geen sprake van een spuitje bij de dierenarts maar een genadeschot tussen de ogen met het eigen geweer. Vader heeft Tom meegenomen en spoort hem aan de trekker over te halen. Jack blijft thuis achter. De zoon weigert de wrede daad te voltrekken. Vanaf dat moment is duidelijk dat zijn toekomst niet op de boerderij ligt. De vader spreekt de wens uit dat hij er later op zal kunnen rekenen dat er iemand klaar staat om als het zo ver is het genadeschot te lossen. Er zal blijken dat vader onder de oude eikenboom zelf zijn laatste boontjes moet doppen. Tom verdwijnt en zal nimmer reageren op de enkele brieven die Jack hem schrijft. Ook als vader overlijdt, keert hij niet terug. Het contact tussen de broers valt stil.
Jack is getrouwd met zijn jeugdvriendin Ellie van een naburige boerderij. Tussen de beide echtelieden is een verwijdering gaande. Ellie weigert Jack te vergezellen naar de begrafenis van Tom. De twee maken elkaar verwijten over hun optreden vroeger over de rol die zij gespeeld hebben bij het overlijden van hun respectievelijke vaders. Swift schetst bij herhaling het isolement waarin zijn hoofdfiguren verkeren. Wanneer iemand zijn baan verliest is dat een ernstige inbreuk op een belangrijk facet van het leven. Wanneer een boer zijn baan verliest, staat het leven zelf stil.
Nadat Jack is teruggekeerd van de begrafenis, neemt Ellie de autosleutels en gaat zij er alleen vandoor. Jack blijft thuis achter en zoekt zijn toevlucht bij het geweer dat in de familie al zo’n fatale rol heeft gespeeld. Swift suggereert keer op keer dat Jack op het punt staat een finale daad te plegen. Swift is vakman genoeg om de spanning tot het kookpunt op te voeren. Voor mij gebruikt hij daarvoor af en toe te veel symboliek en effectbejag. Ellie realiseert zich onderweg waartoe Jack in staat is en zij keert naar huis terug in de hoop niet te laat te komen. Als lezer blijf je in het ongewisse. Het leven van Jack is deerniswekkend. Er is geen belangstelling of passie die hem op de been houdt, zeker als de liefde voor Ellie over lijkt. Welke zin is er nog? Swift schreef met Last orders een roman die de nodige parallellen kent met Wish you were here. Daar werd een tocht gemaakt niet met een lijk maar met een urn op weg naar de laatste plek. In die roman was de solidariteit tussen de vrienden de vlam die het boek op temperatuur hield, een schitterende roman. Die warmte ontbreekt deze keer bijna geheel.
