James staat erom bekend dat hij culturele verschillen graag tot thema van zijn boeken maakte bijvoorbeeld tussen Europa en Amerika. In The Bostonians speelt cultuurverschil een rol toegespitst op het onderwerp vrouwenemancipatie. Basil Ransom afkomstig uit Mississippi maar inmiddels als advocaat gevestigd te New York heeft grote moeite vrouwen een gelijkwaardige positie toe te kennen. Zijn nicht Olive Chancellor, woonachtig in het ook toen al chique Beacon Hill te Boston, is een fervent voorstander. Neef en nicht raken beide in de ban van de jonge en mooie Verena Tarrant die toespraken houdt om meer rechten voor vrouwen te bepleiten zoals kiesrecht. In competitie dingen de twee naar haar gunsten. Met de blik van nu doet het merkwaardig aan dat mevrouw Tarrant de verbale barricaden beklimt in het gezelschap van haar ouders. Een rol voor moeder laat zich weliswaar nog voorstellen maar ook vader is nadrukkelijk aanwezig. Aan het eind van het boek in een letterlijk theatrale finale is de uitkomst dat Verena voor hem kiest en niet voor haar. De slinger tussen aantrekken en afstoten is voordien enkele malen heen en weer gegaan. Het nawoord trekt een terechte conclusie: Basil wint de slag maar Olive de oorlog. Basil weet Verena voor zich te winnen maar de liberale en progressieve opvattingen over de positie van de vrouw zoals Olive die aanhangt zijn de heersende geworden althans in de Westerse wereld.

Henry James wordt vaak beschouwd als een writers writer. Dat bleek in 2004 toen erkende schrijvers als David Lodge met Author, author en Colm Toibin met The master onafhankelijk van elkaar een roman publiceerden waarbij zij Henry James als belangrijkste personage opvoerden. Met de kwalificatie writers writer is gezegd dat een auteur zich mag verheugen in de waardering van collega’s maar tevens dat het lezerspubliek minder op heeft met betrokkene. James poogt diep in de ziel van zijn personages door te dringen. Zijn taalgebruik is zeer verzorgd. Bovendien speelt hij graag met verschillende gezichtspunten van waaruit hij het verhaal vertelt. In dit boek wisselt hij als verteller impressies over het gedachteleven van zijn hoofdrolspelers voortdurend af met hun eigen overwegingen. Deze kenmerken illustreren het ambachtelijk vakmanschap maar vormen geen garantie voor een boeiende leeservaring.

Hoewel de onderlinge verhoudingen tussen de figuren van vitaal belang zijn, krijgt dit maar zeer gedeeltelijk vorm via dialogen. James heeft minder aandacht voor wat mensen feitelijk zeggen dan voor het waarom ze iets zeggen en wat ze daar dan mee bedoelen. Zijn romans krijgen daardoor iets omzichtigs. Kom toch ter zake, zou je de schrijver soms willen toeroepen. Wat de vaart van het boek eveneens belemmert is de hoeveelheid details waaraan James aandacht schenkt of het nu gaat om het uiterlijk van iemand of de inrichting van een woning. “A figure is nothing without a setting” valt als geloofsbelijdenis in de roman te lezen.

Bij het lezen van een roman treedt onvermijdelijk de persoonlijke smaak als arbiter op. Daarnaast kan de appreciatie afhangen van toevallige factoren als stemmingen en omstandigheden. Tegelijk met The Bostonians was ik bezig met de bestseller van Thomas Friedman The world is flat uit 2005. Aanvankelijk had ik dit als een overgehypt boek terzijde laten liggen. Na onder de indruk te zijn geraakt van enkele artikelen van Friedman in The Herald Tribune besloot ik mijn opvatting te herzien. Een groter contrast tussen twee boeken is nauwelijks denkbaar. James blaast de verschillen tussen mensen uit eenzelfde land in het tempo van de postkoets op tot grote proporties. Friedman raast langs de digitale snelweg met als boodschap dat verschillen tussen landen en continenten verdwijnen. Het ene boek gaat over een verleden dat al lang is uitgedoofd en het ander houdt de vinger aan de pols van de huidige tijd. James belicht de sociale dimensie van het bestaan, Friedman de economische.

De versie van The Bostonians waarover ik beschikte betrof een uitgave in de serie Penguin Classics. Dat levert een weliswaar sobere maar tegelijk mooie editie op voorzien van nuttige handreikingen aan de lezer. Er is een inleiding van een wetenschapper die de roman situeert binnen het oeuvre van James met als opmerkelijke constatering dat hij dit werk als heel grappig en persoonlijk karakteriseert. Verder is er een notenapparaat dat voor verheldering zorgt. Bovendien zijn twee stukken toegevoegd die meer licht werpen op de context van de standpunten van de personages. De zienswijze van Basil Ransom doet nu hopeloos gedateerd aan maar is tegen de achtergrond van de tijd waarin het werk speelt beter te plaatsen. Het ene stuk is afkomstig uit werk van James zelf en het andere is ontleend aan “What sort of despotism democratic nations have to fear” van Alexis de Tocqueville. Dat laatste is toepasselijk omdat Basil in de roman Tocqueville zit te lezen.

Eenmaal terug thuis The Bostonians uitgelezen. Dat gebeurde in rap tempo om de weg vrij te bereiden voor het lezen van een paar boeken uit de eenentwintigste eeuw.

Terug