Leesimpressies
Imre Kertesz: Onbepaald door het lot
- Nr. 19 - 2022
- De twee minuten stilte op 4 mei waren achter de rug. Het was dit keer extra indrukwekkend. Er mocht weer publiek aanwezig zijn op de Dam, op de Waalsdorper vlakte en op talloze andere plekken. De Russische inval maakt herdenken actueler dan ooit. Blijft de vraag wat doe je de rest van de avond? Er zijn boeken voor elke gelegenheid. Deze keer ging mijn aandacht naar Imre Kertesz, de Hongaarse schrijver voor wie de holocaust voor altijd bleef nadreunen. Dat onderwerp was vanaf zijn debuut onontkoombaar. In “Onbepaald door het lot” krijgt de lezer de oorlog opgediend door de ogen van een puber. In het begin is de verteller nog pas 14. Hij leeft in Boedapest als kind van gescheiden ouders. Zijn vader wordt opgeroepen voor de arbeidsdienst en vraagt zijn zoon zich over zijn stiefmoeder te ontfermen. De joodse familie heeft van meet af aan door dat er iets bijzonders gaande is en zwaait vader in stijl uit. De jongen, Gyurka, krijgt een pasje om zelf aan de slag te gaan in een Shell olieraffinaderij iets buiten de stad. Op en dag wordt hij net als anderen uit de bus naar zijn werk geplukt. Een periode van onzekerheid gaat van start. Hij belandt in Auschwitz, daarna in Buchenwald vervolgens in Zeitz om tot slot terug te keren in Buchenwald. Hij overleeft de oorlog al hangt zijn leven enkele malen aan een zijden draadje.
Bij de intake in Auschwitz gaat het al bijna mis. Gyurka krijgt ingefluisterd om op de vraag naar zijn leeftijd 16 te antwoorden. Er wordt een verdeling gemaakt in twee groepen. Zij die lichamelijk ongezond zijn of jonger dan 16 gaan direct naar de gaskamer. Een leugen redt hem voor de eerste keer het leven. Kertesz beschrijft wat Gyurka overkomt vanuit het onwetende perspectief van een jongen. Het taalgebruik kent de soberheid die daar bij hoort. In ander werk, thematisch verbonden met Onbepaald door het lot, is de stijl rijker geschakeerd. Dat geldt bijvoorbeeld voor Kaddisj voor een niet geboren kind en voor Liquidatie. In die laatste roman komt enkele malen het begrip onvertelbaar voor. Dat drukt krachtig de kloof uit tussen zij die wel en zij die niet in de kampen hebben vertoefd. Gyurka heeft moeite te duiden wat hij aantreft. Bij aankomst in het kamp vallen de enorme vlaktes op. Hij denkt dat het mogelijk zal zijn om daar te voetballen. De rook uit de schoorsteen en de bijbehorende stank roept bij hem herinneringen op aan een leerfabriek. De uitkijktorens voor de jacht blijken wachttorens te zijn van waaruit op mensen geschoten wordt. Geleidelijk dringt door in welke wereld hij terechtgekomen is. Aan het eind van de eerste dag is hem al in grote lijnen duidelijk wat zich afspeelt.
Misschien, dacht ik, waren het wel deftig geklede heren geweest, heren met sigaren in de mond en medailles op de borst, hoge militairen, die op dat moment niet gestoord mochten worden. Een van hen had bijvoorbeeld het gebruik van gas bedacht, een ander de badinrichting, een derde was met het idee van de zeep op de proppen gekomen
De lezer komt het nodige te weten over het dagelijks leven in het kamp en hoe je de kans op overleven kunt vergroten. Hoewel er altijd honger is, kun je bij het uitdelen van soep beter achteraan dan vooraan staan. In het onderste deel van de pan zit nu eenmaal de meeste vulling. Verbeeldingskracht is een bruikbaar hulpmiddel. Je kunt je altijd andere en dus betere omstandigheden voorstellen.
Er zijn vele boeken geschreven door ooggetuigen van het leven in de kampen. Primo Levi met Is dit een mens? behoort tot de buitencategorie. Bij Imre Kertesz zorgt het laatste hoofdstuk ervoor dat deze roman mij niet meer los zal laten. Gyurka, ondanks een ernstige ziekte en uitputting, overleeft het kamp. De geallieerden zorgen voor de bevrijding. In totaal is hij ongeveer een jaar weg geweest. Terug in Boedapest ervaart hij dat alles veranderd is en tegelijk dat alles hetzelfde is gebleven. Zijn vader is overleden. In contacten met oude bekenden en met nieuwe contacten ervaart hij het onbegrip over en weer. Mensen die het niet hebben meegemaakt praten over de gruwelijkheden en over de hel. Gyurka legt uit dat hij in het kamp momenten van geluk gekend heeft. Wat heeft hij niet genoten van het vrije tussenuur na gedane arbeid en voor het appel. Soms was er sprake van bijzondere kameraadschap onder meer in het kampziekenhuis. Soms steekt zelfs heimwee de kop op. De mensen zeggen dat hij een nieuw leven moet beginnen maar het enige dat je kunt doen is doorgaan met het leven dat je had. Gyurka is van mening dat je niet kunt spreken van het lot dat hem overkomen is. Als er sprake is van een lot dan is vrijheid een illusie, een onacceptabele gedachte. Je bent geen slachtoffer van je lot maar deelnemer aan je lot. Bij het afscheid van zijn vader bespraken de achterblijvers of hij het best met de tram of met de bus naar zijn bestemming kon gaan. Ze hadden hem ook kunnen aanzetten om niet te gaan. Het is een schokkende zienswijze maar Kertesz is zijn hele leven consequent gebleven in hoe hij naar de holocaust keek. Het was geen incident maar iets dat overal op de loer ligt. Het communisme zou net zo’n grote aantasting van de vrijheid blijken als het nazisme. Een mens draagt verantwoordelijkheid voor zijn gedrag. De hoofdpersoon in Kaddisj voor een niet geboren kind weigert om die reden de verantwoordelijkheid voor het ouderschap op zich te nemen. Dat impliceert het einde van de relatie met de vrouw van wie hij houdt. De benadering van Kertesz geeft een onthutsende kijk op de holocaust. Toch ontstaat er na lezing een zeker begrip voor wat hij bedoelt. Literatuur is geen doekje voor het bloeden maar een bron om op een andere manier naar de werkelijkheid te kijken.
middelr@xs4all.nl
