Leesimpressies
Jakub Malecki: Roest
- Nr. 6 - 2021
- In de Poolse literatuur is de Tweede Wereldoorlog nooit ver weg. De lezer waant zich veilig want de roman van Malecki begint in 2002 en vertelt over het opgroeien van de 7-jarige Szymek. Het verhaal begint op de dag dat alles een einde nam. Szymek leest graag stripboeken en speelt met zijn vriendje Budzik in de nabijheid van het spoor. De jongens leggen munten en schroefjes op de rails in afwachting welke vervormingen de wielen van de trein zullen aanbrengen. Op die bewuste dag komt het nieuws binnen dat de ouders van Szymek op de terugreis na het bezoek aan een concert dodelijk verongelukt zijn. Vanaf dat moment komt Szymek onder de hoede van zijn eigenaardige oma Toska. Via oma glipt de Tweede Wereldoorlog het verhaal binnen. Het leven van Szymek neemt een andere wending. De dag begint met het voederen van de konijnen en de kwartels. Oma doet haar uiterste best maar haar opvoedingsrepertoire trekt een zware wissel op het aanpassingsvermogen van haar kleinzoon. Malecki schrijft beurtelings hoofdstukken over het opgroeien van Szymek en hoofdstukken over de voorgeschiedenis van oma. Het dorp waar alles zich afspeelt heeft veel mee gemaakt. Alle bewoners zijn getekend door de omstandigheden al kiezen zij verschillende manieren om daarin hun weg te vinden. Oma heeft permanent een pistool in een koekblik onder handbereik en dat is niet zonder reden.
Malecki heeft de keuze gemaakt om het verhaal te vertellen in de derde persoon. Je kunt echter moeilijk spreken over een alwetende verteller al was het maar doordat de verteller niet alwetend is en in de buurt blijft van wat de personages zelf weten en snappen. De lezer wordt geacht aldus de ontbrekende schakels zelf in te vullen wat de betrokkenheid vergroot. De verwondering van Szymek over de spelregels van de levens der volwassenen komt dicht op de huid. Zo is duidelijk dat het concept dood voor de jonge Szymek moeilijk grijpbaar is. Betekent dat daadwerkelijk dat hij zijn ouders nooit meer te zien krijgt? Omdat zijn ouders zijn weggenomen door Onze-Lieve-Heer zit de schrik er bij hem goed in. Zou Onze-Lieve-Heer misschien ook van plan zijn hem weg te halen. Uit voorzorg bindt hij zijn lichaam voor het slapen gaan vast aan de radiator. Bovendien verstopt hij ter bescherming zijn speelgoed in de wasmachine. Oma respecteert deze aanpak en schaft een tweede machine aan om toch de was te kunnen doen. De roman volgt Szymek tot hij de leeftijd van een jong volwassene heeft bereikt. Vooral de eerste ontmoeting met dorpsgenote Wera vormt een aangrijpend moment. Hij is al lang onder de indruk van haar en besluit op een gegeven moment dat de tijd rijp is om contact te leggen. Zijn openingszin luidt: ‘Hallo’.
Ze keek naar hem met een blik alsof het haar verbaasde dat hij kon praten. Zij antwoordt: ’Hallo’. Hij passeerde haar in de overtuiging dat hij getroffen was door een schot uit een machinegeweer in zijn buik. Hij keek voor zich uit en probeerde recht te lopen
Oma is al vele jaren weduwe. Als jong meisje heeft ze enkele traumatische ervaringen meegemaakt. Zij is in volle goederenwagons gedeporteerd geweest. Ingrijpend was evenzeer de brand die ontstond in een schuur door een bombardement. In de schuur sliepen nieuwkomers op zoek naar een veilig onderkomen. Vanwege de afgesloten deur kwamen vele mensen om het leven. Latere bewoners van het dorp werden door deze gebeurtenis afgeschrikt. Vroeg of laat vertrokken zij weer. De oorspronkelijke dorpsbewoners bleven het dorp trouw maar zij moesten de littekens dragen. Pijnlijke geschiedenissen sloegen naar binnen. Toska werd verliefd op Karol in leeftijd een stuk ouder dan zij. Karol trok zich uit de gemeenschap terug toen hij geconfronteerd werd met de consequenties van het eerste vernietigingskamp in Chelmno. De geur van verbrande lichamen zou hij nooit meer kwijtraken. Voor Karol was het een last waarmee hij niet kon leven. In Chelmno gebeurde de vernietiging grotendeels via de uitlaatgassen van vrachtwagens. Als decennia later een schoolreisje voor Szymek naar het vernietigingskamp op het programma staat, weigert oma toestemming te verlenen. Zelfs het geven van een toelichting valt haar te zwaar. Suïcide is niet de enige optie om de omstandigheden het hoofd te bieden. Je kunt op de vlucht slaan en een toekomst elders zoeken. Ook dat is geen blijvende oplossing zoals zij die terugkeren illustreren. Of neem de ooit beeldschone Julia, de uitbaatster van de plaatselijke kruidenierszaak. Zij verwaarloost zichzelf vanaf het moment dat zij op haar huwelijksdag in de steek gelaten wordt door de beoogde bruidegom. Het besef dat je ooit beeldschoon bent geweest is wellicht dragelijker dan het besef dat je nooit beeldschoon bent geweest. En dan is er nog de alcohol als troost. Malecki geeft een aangrijpende beschrijving zonder in somberheid te vervallen. Zijn sprookjesachtige en vaak poëtische formuleringen houden de roman ondanks alles dragelijk. Hoewel Malecki tot de jongere generatie Poolse schrijvers gerekend wordt, heeft hij al flink wat romans op zijn naam. Laat de andere vertalingen maar doorkomen.
middelr@xs4all.nl
