Leesimpressies
Jan Brokken: De vergelding
- Nr. 14 - 2013
- Heb je het al gehoord? Huub Droogscheerder, kapper in Rhoon, schreeuwt het uit op zijn sterfbed. Die vertrouwde inleiding binnen elke dorpsgemeenschap zet de nieuwsgierigheid van schrijver Jan Brokken in werking. Kapper Droogscheerder mocht zijn kunsten vertonen vlak na de bevrijding op de moffenhoeren uit het dorp. De eerste stap was kaal scheren. Na decennia zou die late verzetsdaad opspelen en de kapper hinderen bij zijn overgang naar de eeuwigheid. Het was een weinig verheffende manier om de overwinning te vieren maar er was ook wel wat gebeurd in Rhoon. Jan Brokken, zelf van na de oorlog, groeide op als domineeszoon in het dorp onder de rook van Rotterdam. Toen hij zijn onderzoek startte wist hij weinig tot niets van de dramatische gebeurtenissen die in oktober 1944 hadden plaatsgevonden. Een Duitse soldaat kwam op de dijk om het leven na in contact te zijn gekomen met een hoogspanningskabel die op de weg was beland. Ongeluk of sabotage? Na het bestuderen van duizenden bladzijden documenten en het afnemen van 185 interviews komt er een antwoord onder voorbehoud. Voor de zoektocht kreeg Jan Brokken steun van Bert Euser eveneens Rhoonaar. Nauwgezet begint het duo aan een reconstructie. Brokken is de penvoerder.
Op die fatale avond in 1944 liepen drie militairen over de dijk in het gezelschap van de zusjes Dien en Sandrien. Zij hadden een bezoek gebracht aan Dirkje de Ruyter die haar woning als huis van plezier beschikbaar stelde aan Duitsers en vrouwen uit het dorp. Ernst Friedrich Lange was 18 jaar toen hij het leven liet. De hoogste Duitser in rang bestempelde de gebeurtenis als sabotage. De officiële lezing was dat de dood was opgetreden tijdens een patrouille. Dat klonk heldhaftiger dan na een avondje hoeren en snoeren. Maar wie was of waren de daders? Ging het om een wraakneming van een los individu of om een collectieve daad misschien wel van het verzet. Over het verzet bestond in Rhoon reserve net als elders. Verzetsdaden lokten represailles uit waar iedereen het slachtoffer van kon worden. De norm was dat voor elke Duitser tien Nederlanders omgebracht zouden worden.
Het ontzag voor de acties van de ondergrondse ontstond pas in de jaren zestig toen iedereen veilig voor de televisie zat en naar de serie De bezetting keek
In Rhoon sneuvelden zeven Nederlanders voor het vuurpeloton. Navrant detail was dat van de gearresteerde Nederlanders er eentje werd vrijgekocht voor de somma van twee varkens. Verder werden vijf woningen in brand gestoken. Vier vrouwen waren weduwe geworden en vijftien kinderen vaderloos. Brokken laat overtuigend zien hoe deze gebeurtenissen het leven in Rhoon hebben getekend tot ver na de oorlog. De meeste hoofdrolspelers zijn nu overleden maar tot het eind van hun dagen bleven de sporen zichtbaar. Tevens wordt duidelijk dat wit of zwart weinig voorkomt. Er zijn meer dan vijftig tinten grijs.
Hoe kan het dat Brokken zo weinig van de gebeurtenissen uit 1944 heeft meegekregen in zijn jeugd? Dat is niet alleen de leeftijd. Velen vonden het niet opportuun om de dramatische zaken op te rakelen. Ze waren er wel maar onderhuids. Bovendien blijft de laatste ramp het meest vers in het geheugen achter. Na de watersnoodramp van 1953 was de oorlog iets van vroeger geworden.
Rhoon kende in de bezetting ongeveer 2200 inwoners vooral gereformeerden en hervormden. Er was 1 joods meisje. Bij religie ligt de onverdraagzaamheid op de loer. De godsdiensttwisten werden niet gevoerd met moderne wapens als bermbom of machete. Het was subtieler. De verwijtende blik, het hardnekkig stilzwijgen of het sociaal isolement fungeerde als munitie. Rhoon had een foute dominee als boegbeeld.
Brokken neemt de hypothese sabotage over. Gedoseerd door het boek heen komt hij tot drie mogelijke verdachten. Het ging om een individuele actie. Met criteria als motief, gelegenheid en karakter portretteert hij de kandidaten. Een definitief oordeel geeft hij niet. Bij de hele reconstructie is hij terughoudend met het varen op het kompas van de eigen mening. Hij heeft zijn indrukken en is zich ervan bewust dat die een vingerwijzing bevatten maar ook op een dwaalspoor kunnen wijzen. De werkelijkheid is vaak complexer dan de verteller van een verhaal lief is.
Van Jan Brokken las ik ooit de boeken Schrijven uit 1980 en Spiegels uit 1993. Daarna verdween hij uit mijn beeld. Zijn boeken over een Antilliaanse tafeltenniskampioen, de moordenaar van Ouagadougou, Russische meesterpianist Youri Egorov of boekhandelaar Blok bleven ongelezen. Brokken heeft inmiddels circa 25 boeken op zijn naam, een aanzienlijk oeuvre. Het lezen van De vergelding smaakt naar meer. Een kapper die Droogscheerder heet, zoiets verzin je niet. Of toch wel? In zijn verantwoording maakt Brokken duidelijk dat hij uit piëteit en op uitdrukkelijk verzoek de namen van de dorpelingen heeft gewijzigd. Hoe dan ook, inmiddels heb ik me Baltische zielen aangeschaft dat ik zal lezen voorafgaand aan een bezoek aan Estland.
