Leesimpressies
Joseph Heller: Catch 22
- Nr. 12 - 2023
- Rusland heeft ervoor gezorgd dat oorlog terug is in Europa. Oorlog is een gewild thema in de literatuur. Weinig onderwerpen jagen zo makkelijk de adrenaline omhoog. Mensen strijden op leven en dood voor wat hen dierbaar is. Jonge mensen sneuvelen in grote aantallen. In een oorlogsroman komt de heroïsche kant van de oorlog aan bod. Er is vaderlandsliefde, kameraadschap en onvolprezen inzet. De pacifistische roman kan in populariteit niet tippen aan de oorlogsroman. In de pacifistische roman schittert de oorlog door afwezigheid. Interessanter is het genre van de anti-oorlogsroman. Daarin staat de zinloosheid, het destructieve en de absurditeit van de oorlog centraal. Er is weinig romantiek aan bloedvergieten. Joseph Heller leverde met zijn “Catch 22” een ijzersterke versie af van een anti-oorlogsroman. De titel zou een gevleugelde uitdrukking worden. Heller situeert zijn verhaal in de Tweede Wereldoorlog. Een Amerikaans luchtmachtonderdeel neemt met frisse tegenzin deel aan de strijd. Je kunt met een bommenwerper de vijandelijke linies bestoken maar lucratiever is het om met behulp van deze voertuigen goederen te verhandelen op een internationaal speelveld. Officier Milo Minderbinder is het militaire genie die iedereen aandeelhouder maakt en laat meeprofiteren van de opbrengst.
De roman is overvol met krankzinnige types die elkaar over en weer beschuldigen dat de ander niet goed snik is. Nuts, moron, crazy, imbecile en mad zijn veel gebruikte kwalificaties. Hoofdpersoon in dit rariteitenkabinet is kapitein Yossarian. Hij is het zat om op missie gestuurd te worden. Hij veinst ziekte. Hij heeft ontdekt dat je veel baat kunt hebben bij een kwaal aan je lever want dat euvel is niet zo makkelijk op te sporen. Hij weigert een uniform te dragen en presenteert zich naakt op het appel. Desnoods gaat hij naakt het vliegtuig in. Een bron van ergernis vormt kolonel Cathcart. Hij verhoogt voortdurend het aantal missies dat iemand moet vliegen alvorens voor verlof in aanmerking te komen. Heller grossiert in spitsvondige dialogen waarmee personages elkaar proberen af te troeven. Niemand lijkkt ook maar iets serieus te nemen. Vaderlandsliefde is voor Yossarian geen motief. Als hij al wil vechten dan is het vanwege de hot dog, de Brooklyn Dodgers en moeders appeltaart. Daar doe je het voor. Ziekte helpt niet om onder je verplichtingen uit te komen. Dan treedt het paradoxale artikel 22 in werking waardoor iedere poging tot verzuim strandt.
Catch 22 specified that a concern for one’s own safety in the face of dangers that were real and immediate was the process of a rational mind. All you had to do is to ask to stay out of combat and as soon as you did, you would no longer be crazy and would have to fly more missions
.
Tegen het eind van de roman komt de vraag ter tafel of artikel 22 wel echt bestaat. Die vraag is irrelevant zolang iedereen in de veronderstelling verkeert dat het bewuste artikel operationeel is. Het vermoeden alleen al is in staat te voorkomen dat mensen een vrijstelling zullen verzoeken via een beroep op het artikel.
Heller, nota bene in een debuutroman, slaagt erin via kernachtige typeringen de vele personages een eigen gezicht te geven. Neem de aalmoezenier Tappman die fungeert als een pispaal voor de collega’s of Major Major die indruk maakt vanwege zijn tekortschietende indrukwekkendheid. Zo blijf je door de uniformen de individuele militair zien. Buiten de militairen blazen prostituees een deuntje mee in het verhaal. De boog kan niet altijd gespannen zijn. Niets is heilig. Zelfs de condoleancebrieven aan nabestaanden worden voorwerp van satire. Dear Mrs, Mr, Miss or Mr and Mrs: words cannot express the deep personal grief I experienced when your husband, son, father or brother was killed, wounded or reported missing in action. Natuurlijk sneuvelen er mensen bij het uitvoeren van de bombardementen. Zo realistisch is de roman wel. Meestal is de consequentie voor de overlevenden dat het streefgetal voor het aantal missies verhoogd wordt.
Nog altijd is Catch 22 een overtuigende anti-oorlogsroman. Omdat de Verenigde Naties niet over het vermogen beschikt om oorlogen te voorkomen, zou deze organisatie als taak op zich kunnen nemen om iedere nieuw aantredende regeringsleider een pakket cadeau te doen bestaande uit een selectie van anti-oorlogsromans. Misschien kan dat helpen om Poetinistische ambities te ontmoedigen. Graag doe ik enkele suggesties voor de samenstelling van het pakket. De wereldliteratuur heeft immers veel input te bieden met de beide wereldoorlogen als grote inspiratiebronnen. Het lijstje is makkelijk uit te breiden met een verwijzing naar films die dezelfde geest ademen.
John Boyne: The boy in the striped pyjamas (WO II)
Robert Graves: Goodbye to all that (WO I)
Jaroslav Hasek: De lotgevallen van de brave soldaat Svejk (WO I)
Ernest Hemingway: A farewell to arms (WO I)
Andrej Koerkov: Grijze bijen (Russische inval)
George Orwell: Hommage to Catalonia (Spaanse burgeroorlog)
Erich Maria Remarque: Im Westen nichts Neues (WO I)
Simon Vestdijk: Pastorale 1943 (verzet in WO II)
Kurt Vonnegut: Slaughterhouse-Five (WO II)
Wladimir Wojnowitsj: De merkwaardige lotgevallen van soldaat Iwan Tsjonkin (WO II)
middelr@xs4all.nl
