Leesimpressies
Marcia Luyten: Kiezen voor democratie
- Nr. 13 - 2025
- Marcia Luyten kreeg landelijke bekendheid als presentatrice van televisieprogramma Buitenhof. Zij is als publicist actief en getuigt van een brede belangstelling. Ze schreef boeken over Afrika waar ze woonde en werkte, over haar geboorteprovincie Limburg, een biografie over de jonge jaren van Maxima en over de democratie. In 2023 verscheen van haar een bundeling columns onder de titel “Democratie is niet voor bange mensen” recentelijk gevolgd door “Kiezen voor democratie”. De titel roept direct de vraag op wat het alternatief voor democratie zou zijn. Daar is geen eenduidig antwoord op. In sommige delen van de wereld staat democratie tegenover anarchie. Via democratie ligt de zeggenschap bij de bevolking op basis van regels en procedures. In een anarchie is niemand de baas. Regels en procedures ontbreken. De chaos regeert al zal dat veelal neerkomen op het recht van de sterkste. Voor Luyten is dictatuur het alternatief voor democratie. De vraag die zich dan opdringt is hoe realistisch is het dat de westerse democratie wordt vervangen door een dictatuur. Op het eerste gezicht is er weinig reden tot zorg. Nooit eerder gingen zo veel mensen ter wereld naar de stembus als in 2024. Zijn vrije verkiezingen niet bij uitstek het boegbeeld van een democratie. Luyten plaatst daar vraagtekens bij en zij is niet de enige. De stembus is geen garantie voor democratie meer maar kan de aanloop zijn naar het einde daarvan.
De politicologen Levitsky en Ziblatt wezen hun How democracies die (zie leesimpressie 2022 nr 12) op de ontwikkeling dat het gangbare einde van een democratie niet langer plaatsvindt door een revolutie of een staatsgreep. Tegenwoordig grijpt een leider via verkiezingen de macht om vervolgens daar, vaak aanvankelijk via kleine stapjes, een einde aan te maken. Bekende voorbeelden zijn Hitler, Orban en Trump. Toen Wilders regeringsmacht kreeg, was het eerste dat zijn kabinet probeerde te doen het parlement passeren om de asielproblematiek aan te pakken. Bovendien zijn democratie en verkiezingen alleen niet genoeg om van een wenselijke situatie te spreken. De partij die de meerderheid heeft verkregen zou in de verleiding kunnen komen om over de belangen van een minderheid heen te lopen. Er is een rechtsstaat nodig om daar een dam tegenop te werpen. Iedereen heeft recht op bescherming. Het zou overtuigender zijn om als ideaal te spreken over de democratische rechtsorde. Die twee begrippen versterken elkaar al kunnen er ook spanningen optreden. Iemand die ook al vraagtekens zette bij de waarde van verkiezingen is David van Reybrouck. Onder de provocerende titel Tegen verkiezingen wijst hij ook op een tweetal ernstige gebreken van verkiezingen. Hij heeft het over een legitimeringsprobleem van de gekozen vertegenwoordigers omdat een steeds kleiner aantal mensen lid is van een politieke partij. Voor het passieve kiesrecht staan de meeste mensen feitelijk buitenspel. Een ander probleem vormt het korte termijn perspectief van de politiek. Grote problemen vragen voor een oplossing om een lange adem waar de resultaten even op zich laten wachten. Vanwege de druk herkozen te worden zullen veel politici hun blik op de korte termijn richten. In tijden van populisme doet men niet aan deltawerken. Marcia Luyten behandelt in haar boek een aantal actuele problemen van de democratie om vervolgens enkele oplossingen te suggereren waarbij ze onder meer sterk op een voorstel van David van Reybrouck zal leunen. Een belangrijke bedreiging voor de democratie is in de ogen van Luyten het functioneren van de sociale media.
Verkiezingen zijn nooit ontworpen voor sociale media. Ze zijn niet berekend op nepnieuws, niet op machtige commerciële mediamonopolies met manipulerende algoritmes en niet op AI-beelden die echt lijken- laat staan op een mediamagnaat als Elon Musk die tevens technologiereus en politieke speler is
Veelzeggend is dat de techmiljardairs pas de slippendragers van Trump werden toen Joe Biden regulerende maatregelen overwoog. Daar zijn ze niet van gediend. Het is wenselijk dat EU en Nederland op dit terrein hun wetgeving aanscherpen zodat onwaarheden aan banden gelegd worden. In het verleden bestond er overeenstemming over de feiten en gingen politieke discussies over welke consequenties wenselijk zouden zijn gegeven de feiten. Nu selecteert een ieder een eigen set aan feiten.
In het verlengde van David van Reybrouck houdt Luyten een pleidooi voor burgerberaden. Via een selectie gebaseerd op toeval komen mensen bijeen om zich te buigen over een maatschappelijk probleem dat al lang op slot zit in de gevestigde politieke arena. Eenheid van tijd, plaats en informatie, onder meer door deskundige bijstand van experts uitgenodigd door het burgerberaad, is daarbij van belang. Er zijn inmiddels heel wat voorbeelden hoe burgers langs deze weg een politieke impasse hebben kunnen doorbreken onder meer de abortuskwestie in Ierland. Burgerberaden komen niet in plaats van de politieke lichamen maar functioneren aanvullend.
Er is nog een ander manco van verkiezingen dat om een oplossing vraagt. De mogelijkheid dat een kiezer slechts 1 stem te vergeven heeft, werkt suboptimale oplossingen in de hand. In Nederland werd bij de laatste verkiezingen de PVV veruit de grootste partij en vervolgens de grootste partij in de regeringscoalitie. Wilders is de grootste maar tegelijk is er geen meerderheid in Nederland te vinden die hem als premier wil. Verkiezingen zouden moeten leiden tot een uitkomst waarbij het grootste deel van het electoraat kan instemmen met de uitkomst. Dat kan door middel van preferentieel stemmen ofwel stemmen naar rangorde. De kiezer plaatst de kandidaten in een rangorde van voorkeur. Dat werkt een meer acceptabele uitkomst in de hand en heeft als neveneffect dat partijen rekening houden met de opvattingen van anderen. Het leidt tot depolarisatie. Pluriformiteit hoort bij democratie waarbij de gekozen vertegenwoordigers proberen onderling consensus te bereiken. Wie minder geneigd is tot consensus zet zichzelf buitenspel. Er zijn talloze mogelijkheden om de democratie uit haar huidige benarde positie te bevrijden. Preferentieel stemmen kan op verschillende manieren gestalte krijgen. We kennen op dit moment 15 verschillende partijen in de Tweede Kamer. Het is misschien wat veel gevraagd om die allemaal van 1 tot 15 te rangschikken. De meeste mensen zullen vermoedelijk weinig moeite hebben om een top drie aan te wijzen. Ter illustratie zal ik mijn eigen voorkeur van dit moment aangeven. Daarbij ontbreken uiterst links en uiterst rechts: 1 Volt, 2 D66, 3 Partij voor de Dieren. Dat is een momentopname, zoals altijd met verkiezingen, al verwacht ik op korte termijn geen rigoreus andere voorkeur. Marcia Luyten heeft een aardige suggestie ingebracht die nadere overdenking verdient.
middelr@xs4all.nl
