Leesimpressies

  • Maryse Conde: Tituba de zwarte heks van Salem

  • Nr. 5 - 2019
  • Vanwege mijn onzekerheid zit ik niet op twitter. Twijfel laait op of je vieze vuile tyfus hoer niet aan elkaar moet schrijven. Het medium is geannexeerd door de populisten van rechts zoals radicaal links dat ooit met de stencilmachine deed. Met opkomen voor het belang van de eigen groep is weinig mis zolang dat maar gebeurt onder erkenning dat zij die daar niet toebehoren een gelijkwaardige plek toekomt. Het wordt helemaal onfris als mensen die in een zwakkere positie verkeren de functie van zondebok krijgen aangemeten. Grove kwalificaties zijn er in tweets voor homo’s, vrouwen, zwarten, vluchtelingen en moslims. Het ergst zijn volgens de twitteraars misschien wel de Gutmenschen die opzichtig bezwaar maken tegen de onheuse bejegening van minderheden. Het summum is de elitaire Gutmensch. Maryse Condé is een schrijfster die zich in haar werk het leven van mensen in de verdrukking heeft aangetrokken. Zij duikt graag in het verleden om aangrijpende gebeurtenissen aan de vergetelheid te ontrukken. Zo schreef zij twee dikke delen over de opkomst en ondergang van een Afrikaanse familie: Ségou I en II. In de roman over Tituba heeft Condé zich verdiept in de beruchte heksenprocessen in Salem aan het eind van de zeventiende eeuw.

    Voordat Tituba in Salem belandt, heeft zij al een leven achter de rug. Condé schetst in vogelvlucht de treurige voorgeschiedenis. Dat begint bij de conceptie. Haar Afrikaanse moeder, als slavin onderweg naar Barbados, wordt aan boord verkracht door een Engelse zeeman. Zodra de zwangerschap zich manifesteert doet de kersverse eigenaar afstand van moeder Abena. Hij verstoot haar van zijn landgoed en stelt haar beschikbaar aan Yao, net als zij een Ashanti, die hij tegelijk met haar gekocht had. Moeder kon vanwege de brute ontstaansgeschiedenis haar dochter geen liefde geven. Als moeder zich verzet tegen een volgende aanranding moet zij dat met haar leven bekopen. Ze wordt opgehangen. Stiefvader Yao pleegt kort daarna zelfmoord. Vervolgens ontfermt zich een oude vrouw over Tituba. Zij leert haar het effect dat planten kunnen hebben op de gezondheid van de mens. Tituba bekwaamt zich in de alternatieve gezondheidszorg. Ze leert van de oude vrouw, Man Yaya geheten, dat alles wat leeft een ziel heeft en eerbiediging verdient. Als Tituba veertien is, overlijdt Man Yaya. De rest van haar leven vergezellen de overleden dierbaren Tituba. Zij heeft het vermogen om geestverschijningen op te roepen. Als slavin komt Tituba onder de hoede van een uiterst onaangename dominee, zijn ziekelijke vrouw, hun dochtertje Betsey en een nichtje. Omdat de dominee een aanstelling kan krijgen in Salem, vertrekt het hele huishouden per boot naar de Verenigde Staten. Daar komt het snel tot de beruchte heksenvervolging. Hoewel Tituba een nauwe band weet op te bouwen met de domineesvrouw en Betsey, vormt de laatste de aanleiding tot de problemen. Betsey stort bij herhaling krijsend op de grond. Omdat de ingeschakelde dokter geen aanwijsbare oorzaak kan vinden, volgt er een onheilspellende diagnose. Andere meisjes vertonen dezelfde symptomen.

    Ik stel geen enkele afwijking van de milt of de lever vast, noch een congestie van de gal, noch een verhitting van het bloed. Kortom, geen enkele lichamelijke oorzaak. Ik moet hieruit concluderen dat ze in de greep van de Duivel zijn


    Niemand weet precies wat een heks is. Over een enkele kwestie bestaat eensgezindheid. Een heks heeft een pact met de duivel. Tituba wordt in staat van beschuldiging gesteld. Als slavin en als vrouw is zij een voor de hand liggend slachtoffer. Maatschappelijke omstandigheden als de benepen Puriteinse geest en de armoedige levensomstandigheden wakkeren het vuurtje van de beschuldiging aan. Dat de zwarte huidskleur van Tituba een hoofdrol heeft gespeeld, maakt Condé niet aannemelijk. Er worden uiteindelijk negentien mensen terechtgesteld en Tituba is de enige zwarte. Tot een veroordeling komt het uiteindelijk bij Tituba niet. Vanuit Engeland dat toen zeggenschap had over de Amerikaanse kolonie wordt gratie verleend. Na haar in vrijheidsstelling komt Tituba onder de hoede van een joodse handelaar die haar na dank voor bewezen diensten per certificaat de vrijheid schenkt. De handelaar, zelf lid van een bedreigde bevolkingsgroep toont mededogen met Tituba, die besluit terug te keren naar haar geboorte-eiland Barbados. Hoewel Condé voor haar boek officiële documenten heeft geraadpleegd, heeft ze haar fantasie de ruimte gegeven. Ze geeft ruim baan aan de bovennatuurlijke gaven van Tituba, brengt verslag uit van haar dromen en verzint een levenseinde dat zij passend vindt ondanks het ontbreken van feitelijke aanwijzingen. Er zijn vermoedens geuit dat Tituba verkocht werd aan een wever en terecht kwam in Boston. Een andere optie is dat zij via de verkoop aan een slavenhandelaar terugkeerde naar Barbados. Condé heeft de vrijheid genomen voor een eigen afloop. Wat mij aan het boek teleurstelde is dat de auteur volop meegaat in de mystificaties terwijl ontmythologiseren een uitdagender opdracht zou zijn geweest.
    De heksenjacht in Salem blijft een beschamende episode in de Amerikaanse geschiedenis die niet alleen Condé inspiratie bood. Arthur Miller baseerde een toneelstuk op het verhaal waarin hij een relatie legt met de communistenjacht in de jaren vijftig van de vorige eeuw. Ook The witches of Eastwick van John Updike valt te beschouwen als een nagalm van wat er in Salem gebeurde. Een link met de irrationele woede van de populisten behoort evenzeer tot de mogelijkheden.

    Terug