Leesimpressies
Milan Kundera: De grap
- Nr. 1 - 2024
- Een zwak flakkerend vlammetje tegen ontlezing was de vermelding van de debuutroman van Milan Kundera in de oudejaarsconference. Aanleiding vormde zijn overlijden in het afgelopen jaar op de respectabele leeftijd van 94. Je zou ook aan Kundera kunnen denken in relatie tot het thema migratie dat in 2023 de hoofdrol vervulde in de verkiezingsdebatten met de bekende smakeloze afloop. Het ging over asielmigratie, arbeidsmigratie en over de toestroom van buitenlandse studenten. Het onderwerp schrijversmigratie bleef onderbelicht. De wereldliteratuur wemelt van de schrijvers die buiten hun landgrenzen aan hun oeuvre werkten. Een speciale categorie vormen de auteurs die roem verzamelden in een taal die zij niet van huis uit meekregen. Vladimir Nabokov stapte over van het Russisch naar het Engels, Joseph Conrad van het Pools naar het Engels. Milan Kundera week vanuit Tsjechoslowakije uit naar Frankrijk en schreef vanaf 1989 in het Frans. Je bedienen van een tweede taal in een vak met woorden als instrumentarium is een sterk staaltje. De migratie van Kundera vond onder druk plaats. De autoriteiten konden zijn werk noch zijn humor waarderen. Het leven onder een communistisch bewind behoort in zijn werk tot een herkenbaar decor. Toch stond hem iets anders voor ogen dan het afgeven van een politiek signaal.
Zoals hij vaker zou doen is De grap een meerstemmige roman. Vier personages voeren in monoloogvorm het woord. De meeste ruimte, meer dan de helft van het boek, is weggelegd voor Ludvik Jahn. Als tweedejaars student neemt zijn leven een dramatische wending. Hij is overtuigd lid van de communistische partij al krijgt hij wel het verwijt over zich heen dat hij wat individualistische trekjes heeft. Hij verheugt zich op de vakantie waarin hij samen met zijn vriendin Marketa leuke dingen kan beleven. Zij geeft er de voorkeur aan om alleen een cursus te volgen waarin zij zich tot een trouwe kameraad kan ontwikkelen. Teleurgesteld stuurt Ludvik een briefkaart. Uit balorigheid staat daar de volgende tekst op. “Optimisme is opium van het volk! ’n Gezonde geest riekt naar domheid. Leve Trotski!” De briefkaart bereikt via Marketa een breder publiek. Sancties kunnen niet uitblijven. Na een stemming door handopsteken wordt Ludvik uit zijn studiekring gezet. Hij mag niet langer lid zijn van de communistische partij en dient de universiteit te verlaten. Hij belandt in de treurige stad Ostrava en zal voor straf in een mijn moeten werken. Lichtpunt al daar is zijn ontmoeting met Lucie op wie hij verliefd wordt. Hij schrijft haar brieven, zij nimmer aan hem. Uiteindelijk houdt zij hem op afstand. Vele jaren later ziet hij haar terug als kapster. Via Kostka, kennis en tegenpool van Ludvik, komt de lezer meer te weten over Lucie. Zij zelf heeft geen stem gekregen in de roman. Zij blijft in hoge mate ongrijpbaar waarbij Kostka en Ludvik slechts fragmenten kunnen verhelderen. Lucie draagt net als Ludvik een beschadigd verleden met zich mee. In De grap past Kundera zijn opvattingen over de roman in eigen werk toe.
De geest van de roman is de geest van de complexiteit: elke roman zegt tot zijn lezer: de zaken zijn gecompliceerder dan je wel denkt. Het personage is geen nabootsing van een levend wezen. Het is een denkbeeldig wezen. Een experimenteel ego
Naast Kostka en Ludvik komen Helena en Jaroslav aan het woord. Jaroslav is een jeugdvriend Ze zijn allebei half wees en delen een passie voor muziek. Helena is de vrouw van Pavel. Ludvik palmt haar in als vorm van wraak. Hij beschouwt haar echtgenoot als de kwade genius die verantwoordelijk is voor zijn verbanning van de universiteit. Hij weet haar te veroveren maar dat zal hem niet de voldoening geven waarop hij hoopt. Helena is geen Lucie. Kundera voert in zijn boeken graag rokkenjagers op als personage. Dat doet hij ook in wat wellicht zijn beroemdste roman is: De ondraaglijke lichtheid van het bestaan. Daar botst de arts Tomas met de autoriteiten en wordt hij gedwongen tot een bestaan als glazenwasser. Karakteristiek voor de romans van Kundera is dat de personages alles wat zij doen doorspekken met wijsgerige bespiegelingen. Dat geeft zijn werk iets kunstmatigs. Kundera heeft verschillende boeken gepubliceerd over de betekenis van de roman. Zijn opvattingen en zijn literaire helden zijn terug te vinden in: De kunst van de roman, Het doek en Verraden testamenten. Kundera is een fervente pleitbezorger van de roman. Ik herinner me van hem een essay waarin hij kritiek uit op een Frans tijdschrift uit 1999. Dat blad bevatte een opsomming van de grootste genieën uit de 20e eeuw. De lijst bevat 18 namen onder wie geen enkele romancier, dichter of toneelschrijver. Wel twee couturiers. Kundera brengt naar voren dat de roman bedoeld is voor datgene wat alleen via de roman is te zeggen. Dat is een fraai statement hoewel het niet veel houvast biedt. Wetenschap heeft zich opgelost in een braad palet aan specialismen. De roman is bedoeld om een algemene visie op de werkelijkheid tot uitdrukking te brengen waar ook filosofen voor terugdeinzen. Daarbij gaat het er niet om figuren psychologisch te ontrafelen maar om een existentiële analyse te geven van de situatie waarin de mens zich op een bepaald moment bevindt. Literatuur begon ooit met het verkennen van de buitenwereld inclusief het in kaart brengen van ongekende gebieden. Daarna volgt de blik naar binnen. Proust verkende wat het vestrijken van de tijd met de mens deed, Joyce deed dat door het leven in een dag te vangen. Kundera borduurt voort op mensen zoals Kafka. Hoe verhoudt iemand zich tot de omstandigheden waarin hij verzeild is geraakt. Daar voegt hij graag zijn eigen spelregels aan toe. Bij voorkeur deelt Kundera zijn boeken op in zeven delen. Voor wie kennis wil maken met zijn werk biedt Lachwekkende liefdes een goede introductie, een verhalenbundel uiteraard bestaande uit zeven onderdelen.
middelr@xs4all.nl
