Leesimpressies
Robert Menasse: De Europese koerier
- Nr. 18 - 2013
- Enkele dagen bracht ik door in Finland en aansluitend in Estland. Om precies te zijn ging het om Helsinki en Tallinn, de meest noordoostelijke hoofdsteden van de Europese Unie. In mijn jeugd lag Estland aan de andere kant van de wereld, een gebied waar je niet zo maar binnenkwam. En was je er dan kon je er niet vrij bewegen. Nu is de enige eis een geldig identiteitsbewijs. Je vliegt er in twee uur rechtstreeks naar toe en betaalt met de muntjes en biljetten van thuis. Is er met de mensen daar een gedeeld gevoel van Europese verwantschap? Tijd voor een onderzoekje. Zelf voel ik me vooral Europeaan als ik in de Verenigde Staten ben, een fascinerend maar heel ander continent. In de koffer bevond zich De Europese koerier van de Oostenrijkse schrijver Robert Menasse. De discussie ter plekke stak van wal met de openingszet: vallen jullie ook onder Angela Merkel? Het is uitgerekend kanselier Merkel op wie Menasse zijn giftigste pijlen richt. Zij, die in 27 van de 28 Unielanden nooit gekozen is, probeert de dienst uit te maken.
Menasse, van wie vijf romans in het Nederlands vertaald zijn, was bezig aan een nieuwe roman. De Europese Unie zou voor het decor zorgen. Om achtergrondinformatie te verzamelen toog Menasse naar Brussel. Hij raakte gegrepen door de betrokkenheid en transparantie van de Europese ambtenarij. Met uitzondering van het directoraat cultuur gingen alle deuren voor hem open. De roman ging, wie weet tijdelijk, in de ijskast. In plaats daarvan verscheen een pamflet. Dwars tegen de tijdgeest in werpt Menasse zich op als een warm pleitbezorger van de Europese Unie. Het succesproject dat oorlogen, een geliefkoosde vrijetijdsbesteding op het continent , al meer dan een halve eeuw heeft weten te voorkomen, verdient meer krediet dan de publieke opinie de laatste jaren etaleert. Europa krijgt de schuld van de crisis. In de ogen van Menasse is Europa eerder de oplossing dan het probleem. Neem het Griekse probleem dat nog geen twee procent van de Europese economie beslaat. Het is gênant dat een probleem van zo’n kleine omvang tot zulke verstrekkende suggesties leidt. Alsof ooit iemand bij het faillissement van California, relatief veel ernstiger, serieus heeft overwogen die staat uit de dollarzone te gooien. De macht van de Europese Unie ligt sinds het verdrag van Lissabon meer dan ooit bij de Europese Raad. Die Raad is echter geen Europese instelling maar de belangenbehartiger van de afzonderlijke natiestaten. Daar waken de regeringsleiders over hun nationale belang, bang als zij zijn voor de populistische stromingen in eigen land. De Europese Commissie en het Europarlement vormen de echte Europese instellingen maar zij leggen het af tegen het nationalisme van de Raad. Zolang die constructie bestaat kan de Europese motor alleen haperend verder.
Democratie veronderstelt de ontwikkelde citoyen. Als deze burger tegen de door de massamedia opgehitste massa’s niet meer in de meerderheid is, wordt democratie gevaarlijk
Voor Menasse is Merkel de kop van jut van de Raad. Hij verwijt haar inconsequentheid zowel naar tijd als naar plaats. Zij wil dingen eerst niet maar later wel en in de tussentijd zijn die opties duurder geworden. Daarnaast hanteert zij andere argumenten binnenlands dan buitenlands. De moloch van de Europese bureaucratie wil iedereen over een kam scheren. Dat argument wordt nooit gehanteerd om af te zien van een zelfde rechtsregiem voor Beieren en Pruisen. Met die moloch valt het trouwens ook wel mee. Menasse wijst erop dat de omvang van het totale ambtenarenapparaat van de Unie kleiner is dan dat van Wenen. De houding pro Europa van Menasse stoelt voor een groot deel op zijn aversie tegen de natiestaat. Hij voelt zich als Wener meer verbonden met het nabijgelegen Bratislava in Slowakije dan met andere regio’s van Oostenrijk zoals bijvoorbeeld Vorarlberg. In zijn opvatting zijn mensen geworteld in hun regio. Als overkoepeling voor regio overstijgende problemen is Europa een logischer paraplu dan de natiestaat. Europa heeft meer bevoegdheden nodig om die rol te spelen. Het huidige democratisch tekort zal opgelost dienen te worden. Ook de machtenscheiding als wezenlijk kenmerk voor een democratie vraagt striktere toepassing. Menasse gaat er wel wat lichtvaardig aan voorbij dat de gevoelens van identificatie van burgers met hun land dan wel met hun regio binnen het grondgebied van de Unie grote verschillen laat zien. Hij laat sterk zijn persoonlijke opvatting over identificatie spreken. Het aantrekkelijke van De Europese koerier is natuurlijk wel dat Menasse stelling neemt en de heersende opinie bestrijdt. En zoals je van een schrijver mag verwachten doet hij dat in scherpe bewoordingen. Hij hoeft niet binnenkort herkozen te worden.
Ondertussen zijn de mensen in Estland maar wat blij dat zij deel uit maken van de Unie. Met het geld van de Europese fondsen zijn waardevolle investeringen gedaan. In dat deel van Europa is er de trots om bij de moderne vrije wereld te horen. Het is de trots van de mensen die Jan brokken inspireerde tot het schrijven van zijn Baltische zielen. De zingende revolutie van augustus 1989, die 600 kilometer lange indrukwekkende menselijke keten van Vilnius naar Tallinn, heeft binnen korte tijd geresulteerd in onafhankelijkheid, weg onder de knoet van Rusland. Het Kremlin heeft de bommengooiers uit het gebeid van de Kaukasus altijd met harde hand bestreden. Tegen een zingende revolutie was men echter niet opgewassen. Effectieve wapens ontbraken. De aanwezigheid van de Europese Unie is alleen daarom al de moeite waard. We kunnen in de vele koffiehuizen van Tallinn daar een kopje koffie op nemen eventueel verlevendigd met een martsipanikook.
