Leesimpressies
Timothy Garton Ash
- Nr. 19 - 2024
- Timothy Garton Ash werd in 1955 te Wimbledon geboren. Hij zou zich ontwikkelen tot een overtuigd Europeaan. Dat is met zijn afkomst geen automatisme. Toen hij in 1969 bij een eerste bezoek aan Frankrijk de lucht van Gauloiserook opsnoof deelde hij nog de opvatting dat ze daar kikkers eten, rondscheuren op scooters en de hele dag seks hebben. Later als buitenland redacteur bij het chauvinistische tijdschrift The Spectator probeerde hij wat tegenwicht te bieden tegen de dominante mening dat elk buitenland een vergissing is. Britten zaten en zitten niet te wachten om onderdeel te zijn van een Europese gemeenschap. Ze hadden immers hun eigen wereldrijk. Tegenwoordig is Ash in Oxford hoogleraar Europese studies met een groot aantal publicaties op zijn naam. Time magazine rangschikte hem ooit onder de 100 invloedrijkste personen. In zijn laatste boek behandelt hij de Europese ontwikkeling van na de Tweede Wereldoorlog. Zijn boek is een mengeling van persoonlijke ervaringen, gebaseerd op vele bezoeken naar plekken waar de geschiedenis het kookpunt nadert, en het werk van een historicus die vertrouwt op studie en onderzoek. Die combinatie van geschiedschrijving en memoires verlenen aan dit boek een meerwaarde. De positie van Duitsland en van Oost-Europa hebben zijn speciale belangstelling. Wat de persoonlijke invalshoek betreft, hij is van joodse afkomst en getrouwd met een Poolse vrouw. Zijn vader nam deel aan D-day.
Voor Ash is Europa meer dan de Europese Unie. Hij is voorstander van de Unie maar beschouwt dit project meer als iets dat in het hoofd dan in het hart zit. Hij rekent de Oeral, de Kaukasus en Turkije net zo goed tot Europa. In totaal gaat het nu om ca 850 miljoen inwoners waarvan er ca 450 miljoen onderdeel zijn van de EU. Voor hem is de geschiedenis na 1945 op te delen in een aantal periodes. Hij begint in 1945 dat hij aanduidt als de verwoesting. Natuurlijk realiseert hij zich dat er aan de nazitijd het nodige vooraf ging. Zo staat hij stil via Stefan Zweig bij diens melancholische verslag in De wereld van gisteren over de teloorgang van het Habsburgse Rijk culminerend in de Eerste Wereldoorlog. Het kon allemaal nog erger. Het is de mens nooit gelukt om de hemel op aarde te bouwen maar de hel op aarde is wel een aantal malen gelukt.
In de eerste helft van de twintigste eeuw bouwden de Europeanen de hel op aarde op hun eigen continent, zoals ze in voorafgaande eeuwen met andermans continenten hadden gedaan
Op de puinhopen van 1945 was de heersende stemming dit nooit weer. Een groot aantal instituties zag het licht dat voor een betere toekomst moest zorgen: de VN, de EEG later EU, de NAVO en het IMF en de Wereldbank. Ash gebruikt in zijn boek vele fraaie citaten. Zo hield Thomas Mann in Hamburg na de oorlog zijn gehoor van studenten de volgende opdracht voor: werk aan een Europees Duitsland en niet aan een Duits Europa.
Na 1945 is de volgende periode die de auteur onderscheidt die van de verdeeldheid tussen 1961 en 1979. Rusland houdt het Oosten van Europa met harde hand onder de duim maar tegelijkertijd komen in het Zuiden dictaturen aan hun eind. Griekenland, Spanje en Portugal bewegen zich in democratische richting. Ash spreekt over een combinatie van caleidoscoop en lappendeken een caleidowandtapijt. Linguïstisch is Europa sterk verdeeld. De EU heeft een vlag en op basis van Beethoven een muziekstuk maar geen universele tekst. Umberto Eco zei al: de taal van Europa is de vertaling.
De volgende periode, van 1980 tot 1989, kreeg als label opstand gevolgd door de periode overwinning van 1990 tot 2007. De val van de muur zorgde in Europa voor euforie. De Sovjet-Unie stortte ineen waarna de Duitse hereniging een feit werd. De koude oorlog was voorbij. Het leek of de hele wereld op weg was om een democratische rechtsstaat te worden zo dacht Francis Fukuyama en velen met hem. Dat was het superieure staatsmodel. Er kwamen al snel barsten in het plaatje. Vanaf 2008 is er sprake van een periode van achteruitgang. Er kwam een bankencrisis, een eurocrisis, een asielcrisis en een klimaatcrisis. Politiek vertaalde dit zich in Brexit, Trump en de opkomst van het populisme. Nieuwe partijen wisten uitstekend de onderbuik van het electoraat te bespelen. Vreemdelingenhaat en nationalisme leverden stemmen op. Ash geeft zich niet over aan fatalisme in de geest van Stefan Zweig maar pleit aan het eind van zijn boek voor pessimisme van het intellect en optimisme van de wil. In navolging van Charles de Gaulle stelt hij dat patriottisme liefde is voor het eigen land en nationalisme haat jegens andere landen. Ash vertoefde vaak op de eerste rij. Het lijkt wel of hij alle hoofdrolspelers persoonlijk kende en van advies voorzag. Bescheidenheid is niet zijn sterkste eigenschap. Hij stond vooraan toen in Gdansk een elektromonteur de vakbond Solidarnosc oprichtte. Lech Walesa zou later president van Polen worden en de Nobelprijs voor vrede winnen. Terugblikkend vertelde hij Ash dat de mensen ooit zekerheid hadden en vrijheid wilden en dat er inmiddels vrijheid is met een verlangen naar zekerheid. De auteur eindigt in Frankrijk op het strand van Normandië waar zijn vader vechtend het continent bereikte. Na 1945 maakt een recent bezoek aan Normandië de cirkel rond. Frankrijk neemt in de geschiedenis een bijzondere plek in. Het land ziet zichzelf graag als het hart van Europa. Romano Prodi, Italiaans voorzitter van de Europese Commissie en premier van zijn land, vatte de machtsverhoudingen sterk samen. Terwijl Angela Merkel de beslissingen neemt, geeft de Franse president een persconferentie om de gedane zaken toe te lichten.
Wat mij na lezing zal bij blijven is hoe in een betrekkelijk kort tijdsbestek de situatie ingrijpend kan veranderen. Ongeveer twintig jaar terug was het een realistische optie dat Rusland onder leiding van Poetin lid zou worden van de NAVO. Ooit studeerde Victor Orban een periode in Oxford met een beurs van George Soros, de man die hij nu als zijn grote vijand beschouwt. Duitsland was verantwoordelijk voor een van de misdadigste regimes uit de menselijke geschiedenis. Onder invloed van schuld en schaamte ontwikkelde het land zich tot een bolwerk van beschaving. En nu onder impuls van de AfD zou de ellende weer van voor af aan kunnen beginnen. De panelen blijven schuiven.
middelr@xs4all.nl
